THÚY TOÀN – DỊCH GIẢ NGHỆ SĨ

(Lộc Phương Thủy)

“Nghiệp văn chương của Thuý Toàn “phát” về đường dịch thuật. Ngoài những vốn “tự có” được tích lũy từ những năm ở quê hương Kinh Bắc và những năm đi thoát li, cú hích quan trọng nhất đẩy anh đến với kho tàng văn học thế giới là vốn ngôn ngữ, tri thức và vốn sống của anh trong 12 năm học tập xa Tổ quốc (4 năm ở Trung Quốc và 8 năm ở Liên Xô). Từ vùng văn hóa của một địa phương trên đất Việt, anh được tiếp xúc với những vùng văn hóa mới, lần này, ngoài sự rộng lớn, bao la, còn có yếu tố “lạ”, cho nên có sức hút mạnh đối với anh, nhập vào trong anh, khiến anh không thể lìa xa.

Lòng mê say đến đắm đuối công việc dịch thuật của Thuý Toàn thể hiện ở khắp mọi nơi, mọi chỗ. Trước hết ở tiêu chí chọn sách để dịch. Anh chọn những gì anh thích - một điểm xuất phát từ con tim, từ lòng yêu mến say mê. Nghe theo tiếng gọi của cảm xúc như vậy nên không bao giờ anh dịch theo “đơn đặt hàng”. Có khi, đó chỉ là một bài thơ ngẫu nhiên anh gặp của một tác giả vô danh, ví như bài Sức mạnh của G. Golovatu (một thanh niên Liên Xô bị bại liệt): Người mù không thể nhìn giận dữ/ Người câm không thể thét căm hờn/ Người cụt tay không thể cầm vũ khí/ Người què chân không thể tiến trong hàng/ Nhưng người mù có thể thét căm hờn/ Còn người câm có thể nhìn giận dữ/ Người cụt tay có thể tiến trong hàng/ Người què chân có thể cầm vũ khí! Bài này anh dịch đăng trên báo Văn nghệ, số 80 ra ngày 5/11/1964 và 9 năm sau cũng trên báo Văn nghệ ở mục Số tay người yêu thơ, bài thơ được nhắc lại để nêu một tấm gương cho những người sáng tác học tập ở “chủ đề hay” và “sự phát hiện độc đáo”. Chỉ một bài thơ nhỏ, hoàn toàn không nổi tiếng, nhưng được phát hiện đúng, đã có ích cho bao người, giúp ta nhìn ra ngoài để học hỏi thêm.

Cũng có khi những tác phẩm được chọn dịch là thơ của Puskin. Nhưng Thúy Toàn chỉ lựa những bài anh thích, không chọn vì sự nổi tiếng của nhà thơ vĩ đại.

Nỗi niềm say mê nhiều khi “hành” Thuý Toàn đến lạ. Có bài anh đã bắt đầu, nhưng không ưng ý với kết quả dịch của mình, để rồi 20 năm sau mới có dịp “tái hợp”. Đó là trường hợp bài Buổi sáng mùa đông của Puskin. Sự lao tâm khổ tứ, không đành lòng qua loa với một bài thơ trong suốt 20 năm ấy chắc chắn không phải để mong đợi đồng nhuận bút còm cõi hoặc cao hơn thế, một giải thưởng nào đấy, mà chỉ vì một cái gì đó đắm đuối, thiêng liêng của nhu cầu sáng tạo không ngừng. Ngày xưa không tiện phô tô như bây giờ, anh đã từng cặm cụi chép hàng quyển thơ bằng tiếng Nga, trân trọng giữ gìn như vật báu. Nếu ai có dịp đi đón anh ở nước ngoài về chắc hẳn hơn một lần phải khiêng hộ anh những kiện hàng toàn sách là sách. Thời buổi cơ chế thị trường hiện nay, hẳn có nhiều người không hiểu được nỗi đam mê chữ nghĩa của anh. Trong số hàng triệu độc giả từng đọc thơ Nga, truyện cổ dân gian các nước, các sách do anh biên soạn..., đã mấy người thông cảm được với nỗi nhọc nhằn, vất vả trong từng câu chữ của một công việc nhiều lúc thật bạc tình như dịch thuật.”

(Trích Thúy Toàn - Dịch giả nghệ sĩ, Lộc Phương Thuỷ, theo vannghequandoi.com.vn)

17.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

17.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Mục đích chính của văn bản “Thúy Toàn – Dịch giả nghệ sĩ” là gì?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: bàn về nhận định: “Dịch thuật là chiếc cầu nối cảm xúc giữa các nền văn học”.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu văn bản “Thúy Toàn – Dịch giả nghệ sĩ” của Lộc Phương Thủy: một chân dung nghệ sĩ sống trọn vẹn với nghề dịch thuật.

- Dẫn dắt vào nhận định: “Dịch thuật là chiếc cầu nối cảm xúc giữa các nền văn học”.

- Nêu vấn đề cần nghị luận: Ý nghĩa và vai trò của dịch thuật như một hành vi nghệ thuật kết nối tâm hồn nhân loại.

* Thân bài:

a. Giải thích nhận định

- Dịch thuật: Hoạt động chuyển ngữ một tác phẩm văn học từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, giữ được nội dung, hình thức và cảm xúc của văn bản gốc.

- Chiếc cầu nối cảm xúc: Hình ảnh ẩn dụ cho vai trò trung gian – giúp truyền tải cảm xúc, tinh thần và giá trị nghệ thuật của tác phẩm từ nền văn hóa này đến nền văn hóa khác.

→ Nhận định nhấn mạnh vai trò thiêng liêng và tinh tế của người dịch: không chỉ chuyển nghĩa, mà còn chuyển cảm xúc và linh hồn của tác phẩm đến người đọc.

b. Bàn luận vấn đề

- Dịch thuật là một lao động nghệ thuật nghiêm túc

+ Người dịch không đơn thuần là người biết hai ngôn ngữ, mà phải có:

Vốn tri thức sâu rộng về văn hóa, văn học.

Cảm thụ thẩm mỹ tinh tế.

Lương tâm nghề nghiệp và tinh thần trách nhiệm.

+ Văn bản “Thúy Toàn – Dịch giả nghệ sĩ”:

Thúy Toàn dịch không theo “đơn đặt hàng” mà theo cảm xúc, sự chọn lựa cá nhân.

Ông dày công nuôi dưỡng vốn sống, vốn ngôn ngữ qua nhiều năm học tập, tích lũy.

Tác phẩm dịch của ông (ví dụ bài “Sức mạnh”) lay động người đọc, làm gương học tập cho người sáng tác.

- Dịch thuật là chiếc cầu kết nối văn hóa, mở rộng tầm nhìn nhân loại

+ Nhờ dịch thuật, bạn đọc Việt Nam có thể tiếp cận thơ Puskin, truyện cổ Nga, triết học phương Tây...

+ Mỗi bản dịch thành công góp phần xây dựng sự giao lưu và thấu hiểu giữa các dân tộc.

+ Văn học dịch thúc đẩy sự phát triển của nền văn học trong nước qua việc tiếp thu tinh hoa nhân loại.

- Người dịch có vai trò sáng tạo, truyền cảm xúc như một nghệ sĩ thực thụ

+ Cần tái hiện được giai điệu, hình ảnh, nhịp điệu, cảm xúc của bản gốc bằng ngôn ngữ đích.

+ Phải “đồng cảm” với tác giả gốc, đồng thời dùng văn hóa bản địa để khiến độc giả thấu hiểu.

+ Việc dịch bài thơ suốt 20 năm của Thúy Toàn là minh chứng cho lao động nghệ thuật kiên trì và sâu sắc.

c. Phản đề

- Không phải bản dịch nào cũng là “chiếc cầu nối cảm xúc”.

+ Nếu người dịch cẩu thả, thiếu hiểu biết văn hóa nguồn và ngôn ngữ đích → gây hiểu sai tác phẩm.

+ Một số bản dịch chỉ đơn thuần chuyển ngữ, thiếu chất “nghệ sĩ”, khiến văn bản khô khan, mất hồn.

→ Cần nhấn mạnh vai trò của đạo đức và tài năng trong nghề dịch.

* Kết bài:

- Khẳng định lại vai trò to lớn và cao quý của dịch thuật như một hoạt động sáng tạo nghệ thuật, cầu nối cảm xúc nhân loại.

- Nhắn nhủ: Trong thời đại toàn cầu hóa, cần trân trọng và phát triển nghề dịch thuật – những người thầm lặng kết nối văn chương, văn hóa và con người với nhau qua những trang sách.

Bài văn tham khảo

Trong thời đại toàn cầu hóa, khi khoảng cách giữa các quốc gia không còn là trở ngại quá lớn trong giao lưu văn hóa, dịch thuật trở thành một công cụ không thể thiếu để con người kết nối, thấu hiểu và sẻ chia những giá trị tinh thần. Văn bản “Thúy Toàn – Dịch giả nghệ sĩ” của Lộc Phương Thủy đã cho thấy vai trò to lớn của người dịch – như những người nghệ sĩ thầm lặng – trong việc chuyển tải không chỉ ngôn ngữ mà cả tinh thần và cảm xúc của tác phẩm. Từ đó, có thể khẳng định: “Dịch thuật là chiếc cầu nối cảm xúc giữa các nền văn học” – một nhận định sâu sắc thể hiện đúng vai trò và bản chất của hoạt động dịch thuật văn học.

Trước hết, dịch thuật là hành trình đưa tác phẩm từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, giúp độc giả không cùng quốc tịch, không cùng văn hóa vẫn có thể tiếp cận với những tinh hoa của nhân loại. Tuy nhiên, hơn cả sự chuyển ngữ đơn thuần, dịch thuật văn học còn là sự chuyển giao cảm xúc, tư tưởng và tâm hồn giữa tác giả và người đọc ở những nền văn hóa khác nhau. Một bản dịch thành công không chỉ đúng về nghĩa mà còn phải giữ được hơi thở, nhịp điệu và giọng điệu cảm xúc của bản gốc. Người dịch – trong vai trò “người nghệ sĩ thứ hai” – cần có năng lực ngôn ngữ sâu sắc, sự nhạy cảm với văn hóa và trái tim đồng điệu với tác phẩm để có thể chạm tới tầng sâu cảm xúc đó.

Tấm gương của dịch giả Thúy Toàn – như được khắc họa trong văn bản của Lộc Phương Thủy – là minh chứng tiêu biểu cho vai trò ấy. Ông không dịch theo thị trường, không chạy theo đơn đặt hàng mà dịch bằng sự rung cảm chân thành với tác phẩm. Dịch giả dành suốt 20 năm để hoàn thiện bản dịch “Thơ tình thơ Tago” – một công trình không chỉ đồ sộ về dung lượng mà còn tinh tế trong cảm xúc. Nhờ có ông, độc giả Việt Nam mới có thể “cảm” được những rung động yêu thương sâu lắng từ một nền thi ca Ấn Độ tưởng chừng xa xôi. Như vậy, chính qua dịch thuật, cảm xúc từ trái tim một nhà thơ Ấn Độ đã lan tỏa tới trái tim người đọc Việt – điều ấy khẳng định rõ dịch thuật là chiếc cầu nối cảm xúc giữa các nền văn học.

Trong một thế giới đa dạng về văn hóa và ngôn ngữ, dịch thuật giúp các nền văn học không còn khép kín trong biên giới quốc gia mà có thể gặp gỡ, trò chuyện và bổ sung cho nhau. Nhờ những bản dịch xuất sắc, độc giả Việt Nam có thể thưởng thức Shakespeare, Hugo, Puskin, Murakami… như những người bạn tâm giao. Đồng thời, các tác phẩm văn học Việt cũng có thể đến được với bạn bè quốc tế qua những bản dịch tâm huyết. Chính nhờ những chiếc cầu dịch thuật ấy mà con người hôm nay có thể thấu hiểu, cảm thông và xích lại gần nhau hơn trong cảm xúc, khát vọng và lý tưởng sống.

Tóm lại, dịch thuật không chỉ là hành vi ngôn ngữ mà còn là hành vi văn hóa và nghệ thuật – nơi người dịch đóng vai trò là chiếc cầu nối cảm xúc giữa các nền văn học. Họ giúp những tâm hồn ở những miền đất khác nhau gặp nhau trong nghệ thuật, đồng cảm trong từng nỗi niềm và sẻ chia những rung động nhân văn sâu sắc. Bởi vậy, công việc dịch thuật luôn cần được trân trọng như một sứ mệnh cao quý trong hành trình lan tỏa cái đẹp và gìn giữ giá trị nhân loại.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về phẩm chất của người nghệ sĩ chân chính trong thời đại hiện nay.

- Hệ thống ý

+ Trong thời đại hiện nay, khi nghệ thuật nhiều lúc bị chi phối bởi danh tiếng và lợi nhuận, phẩm chất của người nghệ sĩ chân chính càng trở nên quý giá và đáng trân trọng.

+ Qua văn bản “Thúy Toàn – Dịch giả nghệ sĩ” của Lộc Phương Thủy, ta nhận thấy người nghệ sĩ chân chính là người làm nghệ thuật bằng sự đam mê thuần khiết, không màng danh lợi, luôn tận tâm và nghiêm túc với nghề.

+ Trong một xã hội nhiều cám dỗ vật chất, người nghệ sĩ chân chính chính là tấm gương sáng về nhân cách và lý tưởng sống, góp phần giữ gìn và nâng cao đời sống tinh thần của con người.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về phẩm chất của người nghệ sĩ chân chính trong thời đại hiện nay.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Trong thời đại hiện nay, khi nghệ thuật nhiều lúc bị chi phối bởi danh tiếng và lợi nhuận, phẩm chất của người nghệ sĩ chân chính càng trở nên quý giá và đáng trân trọng. Qua văn bản “Thúy Toàn – Dịch giả nghệ sĩ” của Lộc Phương Thủy, ta nhận thấy người nghệ sĩ chân chính là người làm nghệ thuật bằng sự đam mê thuần khiết, không màng danh lợi, luôn tận tâm và nghiêm túc với nghề. Họ không chỉ sáng tạo để thỏa mãn bản thân mà còn vì mong muốn lan tỏa cái đẹp, cái thiện đến cộng đồng. Như Thúy Toàn – ông dịch không theo “đơn đặt hàng” mà dịch những gì trái tim mách bảo, kiên trì suốt 20 năm chỉ để hoàn thiện một bản dịch thơ cho thật trọn vẹn. Phẩm chất ấy thể hiện một tinh thần trách nhiệm cao cả, một sự hy sinh thầm lặng và niềm tin sâu sắc vào giá trị của nghệ thuật. Trong một xã hội nhiều cám dỗ vật chất, người nghệ sĩ chân chính chính là tấm gương sáng về nhân cách và lý tưởng sống, góp phần giữ gìn và nâng cao đời sống tinh thần của con người.