VỀ HAY Ở

(Nguyễn Khuyến)

Văng vẳng tai nghe tiếng chích choè,

Lặng đi kẻo động khách lòng quê.

Nước non có tớ càng vui vẻ,

Hoa nguyệt nào ai đã đắm mê?

Quyên đã gọi hè quang quác quác,

Gà từng gáy sáng tẻ tè te.

Lại còn giục giã về hay ở?

Đôi gót phong trần vẫn khoẻ khoe.

(Trích: Về hay ở, Nguyễn Khuyến, in trong Nguyễn Khuyến – Tác phẩm, Nguyễn Văn Huyền tuyển chọn, NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh, 2002)

Văn bản trên được viết theo thể thơ nào?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về tâm trạng và nhân cách của Nguyễn Khuyến qua bài thơ “Về hay ở”.

- Hệ thống ý:

+ Câu hỏi “Về hay ở?” không chỉ là chuyện nơi chốn mà là nỗi trăn trở về nhân cách, về lựa chọn sống trong thời buổi nhiễu nhương.

+ Âm thanh của tự nhiên (“tiếng chích choè”, “tiếng gà gáy”, “tiếng quyên gọi hè”) gợi không gian làng quê yên bình, đồng thời đánh thức nỗi nhớ quê hương và niềm cô đơn trong lòng nhà thơ.

+ Nguyễn Khuyến không đắm say danh lợi (“Hoa nguyệt nào ai đã đắm mê?”), không sa vào hưởng lạc mà chọn giữ tấm lòng trong sạch, sống gần gũi với dân quê, lánh xa vòng danh lợi.

+ Hình ảnh “đôi gót phong trần vẫn khoẻ khoe” gợi bản lĩnh cứng cỏi, tinh thần tự tin, tự tại, dẫu cuộc đời nhiều gian truân.

=> Qua bài thơ, Nguyễn Khuyến hiện lên là một trí thức chân chính, trung thực với lòng mình, yêu nước mà đau thời thế.

+ Tâm trạng “về hay ở” là biểu hiện của nỗi băn khoăn của kẻ sĩ yêu nước, không tìm được chỗ đứng trong xã hội thực dân – phong kiến.

+ Bài thơ gửi gắm thông điệp về sự lựa chọn sống có nhân cách, giữ vững phẩm giá giữa dòng đời.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về tâm trạng và nhân cách của Nguyễn Khuyến qua bài thơ “Về hay ở”.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Bài thơ “Về hay ở” của Nguyễn Khuyến là tiếng lòng đầy trăn trở của một nhà nho yêu nước trong buổi giao thời đầy biến động. Câu hỏi “Về hay ở?” không chỉ là chuyện nơi chốn mà còn là nỗi băn khoăn của người trí thức trước thời cuộc: nên tiếp tục ở lại chốn quan trường đầy giả dối, hay trở về quê để giữ lấy nhân cách thanh cao. Giữa tiếng chim, tiếng gà, tiếng quyên gọi hè, người đọc cảm nhận được một tâm hồn gắn bó sâu sắc với thiên nhiên, với quê hương dân dã. Nguyễn Khuyến không đắm say “hoa nguyệt”, không màng phú quý mà lựa chọn cuộc sống thanh đạm, lánh xa danh lợi. Câu thơ “Đôi gót phong trần vẫn khoẻ khoe” khẳng định bản lĩnh vững vàng, tâm thế ung dung của một người biết giữ mình giữa dòng đời. Bài thơ cho thấy nhân cách cao đẹp của Nguyễn Khuyến – một con người trong sạch, yêu nước thầm lặng. Trong cuộc sống hôm nay, bài học ấy vẫn còn nguyên giá trị: sống chân chính, giữ trọn khí tiết và lòng tự trọng giữa những đổi thay của thời cuộc.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Trình bày suy nghĩ về tâm trạng cô đơn và nỗi trăn trở của người trí thức trước thời cuộc.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Nguyễn Khuyến – một nhà nho yêu nước, người gắn bó với quê hương, sống thanh bạch, nhiều trăn trở trước vận nước.

- Giới thiệu bài thơ “Về hay ở” được sáng tác sau khi ông cáo quan, thể hiện tâm trạng cô đơn và day dứt của người trí thức trước thời cuộc.

- Nêu luận điểm: Bài thơ khắc họa nỗi cô đơn, trăn trở và nhân cách trung thực của người trí thức cuối thế kỷ XIX.

* Thân bài:

a. Giải thích vấn đề

- “Về hay ở” không đơn thuần là lựa chọn nơi chốn mà là ẩn dụ cho sự lựa chọn nhân sinh: tiếp tục ở lại với quan trường đầy danh lợi hay lui về quê để giữ lòng thanh sạch.

- Đó là câu hỏi tự vấn của người trí thức giữa thời loạn, khi lý tưởng không thể thực hiện, lòng trung không có nơi gửi gắm.

b. Phân tích tâm trạng cô đơn và trăn trở của tác giả

- Cô đơn, lạc lõng giữa thời cuộc:

+ Mở đầu bài thơ là âm thanh “văng vẳng” – một cảm giác mơ hồ, xa xăm, gợi sự tĩnh lặng đến trống trải.

+ Tiếng chim, tiếng gà, tiếng mùa hè đến đều khiến lòng người “động”, thể hiện tâm hồn nhạy cảm, cô quạnh của kẻ đang lánh đời.

+ Sự cô đơn của Nguyễn Khuyến không phải vì thiếu người, mà là nỗi cô đơn của kẻ có tâm mà không gặp thời.

- Day dứt, trăn trở giữa ở và về:

+ Câu hỏi “Lại còn giục giã về hay ở?” vang lên đầy xao động – thể hiện sự giằng xé giữa trách nhiệm và lựa chọn cá nhân.

+ Ông muốn về quê, nhưng lòng vẫn canh cánh vì nước, vì dân, vì lý tưởng chưa trọn.

+ “Đôi gót phong trần vẫn khoẻ khoe” – biểu tượng cho một tâm hồn từng trải, mạnh mẽ, nhưng vẫn mang trong mình niềm đau thời thế.

- Thái độ sống và nhân cách của Nguyễn Khuyến:

+ Ông không chọn con đường chạy theo danh lợi (“Hoa nguyệt nào ai đã đắm mê?”), khẳng định bản lĩnh trong sáng, không vẩn đục.

+ Chọn ở ẩn không phải là trốn đời mà là cách phản ứng cao quý của kẻ sĩ yêu nước: giữ lòng thanh liêm khi không thể làm gì cho dân.

+ Ẩn chứa đằng sau là nỗi bất lực của trí thức chân chính trong buổi đất nước mất chủ quyền.

c. Bình luận, mở rộng

- Bài thơ phản ánh tình cảnh chung của tầng lớp trí thức Việt Nam cuối thế kỷ XIX, khi nhiều người như Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Nguyễn Đình Chiểu… cùng mang nỗi đau “biết mà không thể làm gì”.

- Nguyễn Khuyến chọn im lặng, chọn ẩn dật, nhưng đó là sự im lặng có khí phách – vẫn “khoẻ khoe” giữa phong trần, giữ lòng kiên định.

Bài thơ vừa thấm buồn, vừa toát lên vẻ đẹp của tâm hồn thanh cao, trung thực, nhân hậu.

* Kết bài:

- Khẳng định: “Về hay ở” là tiếng lòng chân thực, giàu trăn trở của Nguyễn Khuyến – biểu hiện cho nhân cách cao đẹp của người trí thức Việt Nam.

- Từ đó, gợi suy nghĩ: Trong cuộc sống hôm nay, mỗi người cũng cần biết giữ lòng ngay thẳng, sống trung thực, không đánh mất giá trị của mình dù hoàn cảnh thay đổi.

Bài viết tham khảo

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ lớn của dân tộc Việt Nam, người mang trong mình cốt cách thanh cao của bậc nho sĩ, đồng thời cũng là người từng trải nhiều nỗi đau thời thế. Thơ ông không chỉ là tiếng nói của tình yêu quê hương mà còn là lời tự sự thấm đẫm nỗi buồn và sự trăn trở của một trí thức trước cảnh nước mất, nhà tan. Bài thơ “Về hay ở” là một trong những thi phẩm tiêu biểu thể hiện rõ tâm trạng cô đơn, dằn vặt của Nguyễn Khuyến trong buổi giao thời đầy biến động ấy.

Ngay nhan đề “Về hay ở” đã gợi một nỗi băn khoăn sâu sắc. Đó không chỉ là câu hỏi về nơi chốn mà còn là ẩn dụ cho sự lựa chọn nhân sinh: giữa việc ở lại với quan trường – nơi danh lợi vẩn đục, và việc lui về chốn thôn quê để giữ lòng thanh sạch. Câu hỏi “về hay ở” cũng chính là câu hỏi day dứt của biết bao trí thức cùng thời – những con người có tài, có lòng nhưng không gặp thời thế để phò vua, giúp nước.

Bức tranh trong bài thơ mở ra bằng những âm thanh quen thuộc của làng quê: “Văng vẳng tai nghe tiếng chích choè”, “Gà từng gáy sáng tẻ tè te”. Những tiếng động ấy tưởng chừng bình yên nhưng lại vang lên trong một không gian tĩnh lặng, trống trải. Âm thanh càng rõ, nỗi cô đơn càng sâu. Dường như cả thiên nhiên cũng trở thành người bạn đồng hành với nhà thơ, chứng nhân cho tâm sự cô độc của một kẻ từng trải, lánh đời nhưng lòng vẫn chưa yên. Ông nghe tiếng chim, tiếng gà, tiếng mùa hè đến mà “lặng đi kẻo động khách lòng quê” — một cách bộc lộ tinh tế tâm trạng nhạy cảm, cô quạnh của người ẩn sĩ mang lòng thế sự.

Điều khiến Nguyễn Khuyến day dứt hơn cả chính là câu hỏi: “Lại còn giục giã về hay ở?”. Câu thơ vang lên như một tiếng nói nội tâm, thể hiện sự giằng xé giữa lý trí và tình cảm. Một bên là ước muốn trở về nơi bình yên, bên kia là nỗi canh cánh vì vận nước, vì dân. Ông không còn say mê “hoa nguyệt”, không còn đắm đuối trong thú vui trần thế, nhưng lòng ông vẫn nặng trĩu vì “nước non”. Câu thơ cuối “Đôi gót phong trần vẫn khoẻ khoe” vừa là lời tự an ủi, vừa là biểu tượng cho ý chí kiên cường và nhân cách cứng cỏi của người trí thức: dù trải bao phong sương, lòng vẫn vững vàng, không khuất phục.

Từ những rung động chân thành ấy, người đọc nhận ra ở Nguyễn Khuyến nỗi cô đơn của một người có tâm mà không gặp thời. Ông không chọn phản kháng ồn ào, mà lặng lẽ giữ lấy phẩm giá, giữ lấy “đôi gót phong trần” giữa cơn biến động. Chính sự lặng lẽ ấy lại làm nên tầm vóc lớn của ông – một con người trung thực, thanh bạch, không cúi đầu trước thời thế.

Bài thơ “Về hay ở” không chỉ là lời tự bạch của Nguyễn Khuyến mà còn là tiếng nói chung của tầng lớp trí thức cuối thế kỷ XIX – những con người đau đáu vì đất nước, vì lý tưởng, nhưng đành bất lực trước dòng xoáy lịch sử. Giọng thơ vừa thấm buồn, vừa toát lên khí tiết cứng cỏi, khẳng định vẻ đẹp tâm hồn và nhân cách cao quý của người trí thức Việt Nam.

Ngày nay, khi cuộc sống hiện đại đặt con người trước nhiều lựa chọn, câu hỏi “về hay ở” vẫn còn nguyên giá trị. Nó nhắc nhở mỗi người phải biết giữ lòng trong sạch, trung thực, biết sống đúng với lẽ phải và không đánh mất bản thân trước những cám dỗ của danh lợi.

Bài thơ “Về hay ở” của Nguyễn Khuyến là một khúc tự tình buồn, mang vẻ đẹp của sự lặng lẽ, sâu sắc và trung thực. Từ nỗi cô đơn và trăn trở của ông, ta thêm hiểu, thêm trân trọng nhân cách cao đẹp của những người trí thức xưa – những con người dẫu không nói nhiều nhưng sống trọn vẹn với lòng trung và nghĩa.