BÀI HÁT ĐẮP ĐƯỜNG

(Xuân Quỳnh)

Vớt đất lên ta đắp con đường
Mưa hãy khoan mưa - nắng lên hỡi nắng
Nào gió đi - gió ơi, đừng lặng
Cho khô đường ta - khô lối về làng

Ta trồng hai bên những cỏ dày cỏ lác
Ta trồng hai bên những cây hạt cườm cườm
Cây cỏ ơi mau biếc màu bén rễ
Đừng để đường ta sóng nước xói mòn

Nước đồng chiêm - ôi cái nước đồng chiêm
Đã bao năm gặm mòn da thịt mẹ
Đau xót bàn chân phèn chua xát kẽ
Thương đất cha ông không có được con đường!

Sóng đồng chiêm - ôi cái sóng đồng chiêm
Ai bảo sóng đồng không đáng sợ
Hoảng hốt bao lần trên thuyền em nhỏ
Cánh tay gầy bám chặt chiếc sào cong

Cô gái lấy chồng dù không cách núi sông
Quê mẹ nhìn về mênh mang nước trắng
Sao xa cách như một hòn đảo vắng
Biết gửi ai cho mẹ bát canh cần

Đường đã đắp đây - ai chưa về quê cũ
Nghe tiếng máy xe nỗi nhớ cũng nên gần
Mẹ, mẹ ơi khi xỏ dép vào chân
Hẳn mẹ nhớ ngày đẫm mình bùn nước
Em ước mơ gì khi em đặt bước
Trên con đường biếc cỏ màu xuân
Hỡi bà con đẩy xe lên hợp tác
Có nghe đường thôi thúc những bàn chân
                                      Thôn Yên Thành
                                            24-6-1964

(Hoa dọc chiến hào, NXB Văn học, 1968)

Chỉ ra dấu hiệu để xác định thể thơ của văn bản Bài thơ đắp đường.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích mạch cảm xúc của bài thơ Bài hát đắp đường (Xuân Quỳnh).

- Hệ thống ý:

* Mạch cảm xúc của bài thơ vận động theo cảm xúc của nhân vật trữ tình (tác giả) khi đắp đường.

* Cảm xúc của bài thơ vận động từ niềm vui trong lao động, chuyển sang nỗi xót xa về quá khứ nghèo khổ, để rồi kết thúc bằng niềm hy vọng mãnh liệt vào tương lai.

+ Niềm vui, sự hân hoan trong lao động:

Mở đầu bài thơ, Xuân Quỳnh khắc họa khung cảnh lao động sôi nổi, hòa nhịp giữa con người và thiên nhiên. Tác giả sử dụng những động từ mạnh như "vớt", "đắp” cùng lối nói trực tiếp để diễn tả tinh thần khẩn trương, hào hứng của con người trong công việc. Hình ảnh con người như đang trò chuyện với thiên nhiên, vừa thúc giục mưa nắng, vừa mời gọi gió, khiến công việc lao động vốn khô khan trở nên sinh động, vui tươi. Những hành động ấy không chỉ đơn thuần là công việc, mà còn là biểu hiện của niềm say mê, tinh thần trách nhiệm với quê hương. Cảm xúc ấy tiếp tục lan tỏa khi Xuân Quỳnh hình dung về những gì sẽ tô điểm cho con đường tương lai trồng hai bên những cỏ dày cỏ lác, trồng hai bên những cây hạt cườm cườm. Những câu thơ không chỉ nói về việc làm đẹp con đường, mà còn mang ý nghĩa sâu sắc: lao động hôm nay là để gieo mầm cho những giá trị bền lâu, xây dựng tương lai tươi sáng hơn cho quê hương.

+ Nỗi xót xa, thương cảm về quá khứ khó khăn:

Giữa không khí hân hoan, Xuân Quỳnh bất ngờ chuyển mạch cảm xúc, nhắc về những nỗi đau của người dân nơi đồng chiêm nghèo khổ. Hình ảnh "nước đồng chiêm" hiện lên không còn là một yếu tố thiên nhiên bình thường, mà trở thành biểu tượng của những gian khổ và mất mát. Nước không chỉ “gặm mòn da thịt mẹ”, mà còn xói mòn cả tuổi thanh xuân, cả ước mơ nhỏ bé của những con người chân lấm tay bùn. Nỗi xót xa còn sâu sắc hơn khi tác giả nhớ về ký ức tuổi thơ. Hình ảnh sóng đồng chiêm như một kẻ thù vô hình, gieo rắc sự sợ hãi và hiểm nguy. Sự đối lập giữa sóng đồng chiêm đáng sợ với thuyền em nhỏ, cánh tay gầy phảng phất nỗi buồn thương cho số phận của những con người nhỏ bé, chịu đựng sự khắc nghiệt của thiên nhiên.

+ Hy vọng mãnh liệt vào tương lai:

Những cảm xúc buồn thương nhanh chóng được thay thế bằng niềm hy vọng khi con đường hoàn thiện. Tác giả mở ra một viễn cảnh mới, nơi con đường trở thanh biểu tượng của sự gắn kết và phát triển. Con đường giờ đây không chỉ là phương tiện kết nối không gian, mà còn là sợi dây noi liền những tấm lòng xa cách. Hình ảnh "tiếng máy xe" vang lên giữa không gian làng quê khiến mọi khoảng cách trở nên gần gũi hơn, nỗi nhớ cũng vơi bớt. Cảm xúc được đầy lên cao trào trong hình ảnh người mẹ. Đôi dép giản dị giờ đây không còn là vật dụng bình thường, mà là minh chứng cho sự đổi thay, là niềm tự hào của những con người đã vượt qua nghèo khó. Con đường đắp nên không chỉ là công trình vật chất, mà còn là biểu tượng của sự chiến thắng, của khát vọng vươn lên từ bùn đất. Bài thơ kết thúc bằng niềm tin mãnh liệt vào sức mạnh cộng đồng: Hỡi bà con đẩy xe lên hợp tác/Có nghe đường thôi thúc những bàn

chân. Những bàn chân đầy xe là hình ảnh đại diện cho tinh thần đoàn kết, cùng nhau xây dựng quê hương. Niềm tin vào sự chung sức, chung lòng đã tạo nên sức mạnh biến ước mơ thành hiện thực.

=> Đánh giá: Sự vận động cảm xúc trong Bài hát đắp đường của Xuân Quỳnh vừa nhẹ nhàng, sâu lắng, vừa mãnh liệt, dạt dào. Từ niềm vui lao động, đến nỗi xót xa cho quá khứ, và cuối cùng là niềm hy vọng tràn đầy, bài thơ là một khúc ca đẹp về sức mạnh của con người trước thiên nhiên và số phận.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ bài thơ để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về cấu tư bài thơ.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về bài thơ.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích bài thơ “Bài hát đắp đường” của Xuân Quỳnh.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Xuân Quỳnh: nhà thơ nữ tiêu biểu của văn học Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, nổi bật với giọng thơ trữ tình, giàu cảm xúc và gắn bó với cuộc sống đời thường.

- Giới thiệu bài thơ Bài hát đắp đường: là khúc ca lao động tươi sáng, thể hiện tình yêu quê hương, lòng biết ơn cha mẹ, và khát vọng đổi đời cho vùng đất chiêm trũng bằng bàn tay người lao động.

- Nêu vấn đề: Bài thơ khắc họa sâu sắc hình ảnh con người trong công cuộc xây dựng, làm nên ý nghĩa lớn lao của con đường mới – con đường của tương lai.

* Thân bài:

a. Khổ 1–2: Niềm say mê, khẩn thiết trong lao động làm đường

- Điệp ngữ “ta đắp con đường”, “ta trồng hai bên” → thể hiện ý thức chủ động, niềm tự hào và tình yêu của người lao động với công việc.

- Lời cầu xin thiên nhiên “Mưa hãy khoan mưa”, “nắng lên hỡi nắng”, “gió ơi đừng lặng” → cho thấy mong muốn thiên nhiên hòa hợp, tạo điều kiện để hoàn thành con đường.

- Những hình ảnh cụ thể, gần gũi như “cỏ dày cỏ lác”, “cây hạt cườm” biểu hiện tâm huyết của người dân xây đường: không chỉ đắp mà còn chăm chút, bảo vệ để đường bền vững với thời gian.

b. Khổ 3–4: Nỗi đau đáu về quê hương vùng chiêm trũng

- “Nước đồng chiêm” – hình ảnh hoán dụ, biểu tượng cho thiên tai, đói nghèo, lạc hậu bủa vây cuộc sống người dân.

- Cảm xúc dâng trào qua các từ ngữ “gặm mòn da thịt mẹ”, “phèn chua xát kẽ”, “đau xót”, “thương đất cha ông” → nói lên nỗi cực khổ của người dân quê trong hàng bao năm thiếu đường.

- Hồi ức tuổi thơ “hoảng hốt bao lần”, “cánh tay gầy bám chặt” → trải nghiệm thực tế của người con từng sống trong thiếu thốn, càng thúc đẩy ước vọng đổi đời.

c. Khổ 5: Hậu quả của thiếu con đường – chia cắt tình thân

- Tình huống đầy xúc động: “lấy chồng dù không cách núi sông” mà vẫn thấy xa cách, vì đồng nước ngăn trở → đường không chỉ là vật chất, mà là cầu nối tình cảm.

- Chi tiết “biết gửi ai cho mẹ bát canh cần” vừa giản dị vừa cảm động, khơi gợi lòng thấu hiểu về sự thiêng liêng của tình mẫu tử bị cản trở bởi thiếu thốn giao thông.

d. Khổ 6–7: Thành quả, ước mơ và khát vọng gắn với con đường mới

- Hình ảnh con đường đã đắp xong trở thành biểu tượng của thay đổi: “tiếng máy xe”, “xỏ dép vào chân”, “biếc cỏ màu xuân”.

- Tình cảm gắn bó sâu sắc giữa người và đường, giữa con với mẹ, giữa dân với làng.

- Câu thơ kết: “Có nghe đường thôi thúc những bàn chân” mang ý nghĩa cổ vũ cộng đồng cùng nhau tiến bước trên con đường tương lai, đồng lòng xây dựng quê hương.

* Kết bài:

- Khẳng định Bài hát đắp đường là bài thơ giàu chất hiện thực, chan chứa cảm xúc và khát vọng đổi thay quê hương.

- Xuân Quỳnh không chỉ ca ngợi lao động mà còn làm nổi bật chiều sâu tâm hồn của con người Việt Nam thời kỳ kiến thiết đất nước.

- Liên hệ: Bài thơ mang tính thời sự – khơi dậy niềm tin, ý chí và trách nhiệm xây dựng quê hương của thế hệ trẻ hôm nay.

Bài viết tham khảo

Trong giai đoạn xây dựng đất nước sau chiến tranh, hình ảnh con người lao động hiện lên thật bình dị mà cao đẹp. Nhà thơ Xuân Quỳnh – với trái tim trữ tình luôn gắn bó với cuộc sống – đã ghi lại hình ảnh ấy qua bài thơ “Bài hát đắp đường”. Bài thơ không chỉ là tiếng hát lao động rộn ràng, mà còn là khúc ca cảm động về tình yêu quê hương, lòng biết ơn cội nguồn và khát vọng đổi đời từ chính bàn tay con người.

Ngay từ những khổ thơ đầu, hình ảnh con người lao động hiện lên với tư thế chủ động, đầy nhiệt huyết:

“Vớt đất lên ta đắp con đường...

Cho khô đường ta – khô lối về làng”.

Từ “ta” vang lên rắn rỏi, thể hiện sự chung sức của tập thể với ý thức tự lực. Những lời cầu khẩn thiên nhiên như “mưa hãy khoan”, “nắng lên hỡi nắng” gợi lên sự khẩn thiết, quyết tâm hoàn thành công trình cho quê hương. Họ không chỉ đắp đường, mà còn trồng cỏ, trồng cây – để giữ cho con đường ấy bền lâu, vững chắc. Ẩn sau công việc đó là tình yêu tha thiết với đất mẹ, với quê hương lam lũ.

Đặc biệt, bài thơ lay động người đọc ở những khổ thơ nói về nỗi đau của những vùng quê chiêm trũng – nơi đồng nước mênh mông gặm mòn thân thể người nông dân:

“Đã bao năm gặm mòn da thịt mẹ

Đau xót bàn chân phèn chua xát kẽ”.

Hình ảnh người mẹ nghèo chân lấm tay bùn và vùng đất tổ tiên “không có được con đường” làm hiện rõ nỗi khổ nhọc, thiệt thòi của biết bao thế hệ. Những câu thơ giàu tính hình ảnh và cảm xúc này như lời giục giã người đọc phải hành động, phải đổi thay để quê hương không còn bị ngăn trở bởi thiên nhiên khắc nghiệt.

Cao trào của bài thơ dâng lên khi nhà thơ kể về sự chia cắt tình thân do thiếu đường giao thông:

“Cô gái lấy chồng dù không cách núi sông

Quê mẹ nhìn về mênh mang nước trắng”.

Dù không xa về khoảng cách, nhưng con đường lầy lội, dòng nước trắng mênh mông đã khiến mẹ và con chẳng thể gần nhau. Hình ảnh “bát canh cần” trở thành biểu tượng xúc động của tình mẫu tử – thứ tình cảm sâu nặng bị chia cắt bởi thiếu vắng những điều tưởng chừng đơn giản.

Ở hai khổ cuối, hình ảnh con đường đã đắp xong hiện lên rộn ràng, đầy sức sống:

“Đường đã đắp đây – ai chưa về quê cũ

Nghe tiếng máy xe nỗi nhớ cũng nên gần”.

Con đường giờ đây không chỉ là hiện thực vật chất mà còn là biểu tượng của niềm tin, của khát vọng và sự kết nối giữa con người với con người. Con đường gắn kết mẹ với con, quá khứ với tương lai, và làng quê xưa với một đời sống mới.

Với “Bài hát đắp đường”, Xuân Quỳnh không chỉ thể hiện tình yêu đất nước theo cách riêng – dịu dàng mà thấm thía – mà còn làm sống dậy cả một giai đoạn lịch sử của những con người âm thầm góp sức dựng xây quê hương. Bài thơ là lời nhắc nhở mỗi chúng ta hôm nay về trách nhiệm với đất nước, về ý nghĩa của từng công việc nhỏ bé nếu nó bắt nguồn từ tình yêu thương và niềm tin lớn lao.