XÃ TRƯỞNG - MẸ ĐỐP(*)

(Trích chèo Quan Âm Thị Kinh)

XÃ TRƯỞNG (Gọi): [...] Thằng bố Đốp đâu?

MẸ ĐỐP: Đứa nào đốp chát gì ngoài ấy?

XÃ TRƯỞNG: Tao đây! Thầy xã đây! Ra ngay có việc cần nhá!

MẸ ĐÔP: Bố cháu trẩy1 tỉnh lĩnh bằng2 rồi ạ!

XÃ TRƯỞNG: Làm cái thứ mõ3 thì bằng với sắc gì?

MẸ ĐỐP: Dạ, bố cháu cắp tráp4 theo hầu cụ Bá lên tỉnh lĩnh bằng rồi ạ!

XÃ TRƯỞNG: Có chăng thì thế! Chồng vắng thì vợ thay, ra ngay thầy bảo!

MẸ ĐỐP (hát): Này chị em ơi,

Thương chồng nên phải lầm than

Phép đâu có bắt việc quan đàn bà.

(xưng danh) Thánh đế lên ngôi

Chằng giấu gì mẹ Đốp là tôi

Tuy hình dung miệng nói dằng cò5

Khách đến nhà, Đốp mới bò ra

Miệng chào khách những câu như cắt

Ngày hôm nay xướng ca lạc đạc6

Dựng mõ lên cung phụng làm trò.

Ô rằng vậy:

Chẳng giấu gì mẹ đình đám là tôi

Nghề ăn nói tôi vào trang đúng mực

Bất phận danh nhi tài túc

Vô chế lệnh nhi dân tòng7

Một mình tôi cả xã ngóng trông

Điều phải trái tôi nay trước bảo!

XÃ TRƯỞNG: Con này láo! Mày vất tao đi mà trước bảo dân tao à?

MẸ ĐỐP: Nó là thế này: Làng có việc gì, thầy sai con đi rao mõ, thời chẳng phải là lên trước bảo là gì?

Từ việc hỉ cho tới việc hảo8

Giấy quan về là phải báo với tôi

Tôi chưa ra là làng chửa được ngồi.

XÃ TRƯỞNG: Cái con mẹ Đốp này! Nhật nhật đa hĩ, lộng giả thành chân9.

Mày chưa ra thì làng chưa được ngồi thời mày là bà tiên chỉ làng này à?

MẸ ĐỐP: Dạ, nó là thế này: Con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?

XÃ TRƯỞNG: Ờ con mẹ Đốp nó nói thế mà có lí !

MẸ ĐỐP: Có thơ rằng:

Mõ tôi cả tiếng10 lại dài hơi

Một xã cử bầu chẳng phải chơi

Mộc đạc11 vang lừng hoà cả xã

Kim Thanh12 dóng dả13 khắp đòi nơi

Gần xa chốn chốn đều nghe hiệu

Làng nước ai ai cũng quý nhời14

Muôn việc sửa sang quyền cắt đặt

Một mình một chiếu thảnh thơi ngồi.

XÃ TRƯỞNG: Thơ hay đấy nhỉ.

MẸ ĐỐP: Thầy có mang giấy bút đi không?

XÃ TRƯỞNG: Giấy bút để làm gì?

MẸ ĐỐP: Thầy khen thơ hay thì chép lấy đem về nhà mà treo!

XÃ TRƯỞNG: Hay là hay với cánh mõ nhà mày, chứ xã trưởng lại treo thơ mõ à?

MẸ ĐỐP: Sao thầy lại cứ nhìn tôi thế vậy?

XÃ TRƯỞNG: Nhà Đốp lớp này xem ra bảnh gái dễ coi lắm nhỉ?

Bụng mày độ này coi to lắm. Mày đã mấy con rồi?

MẸ ĐỐP: Thưa thầy, con còn hiếm lắm ạ! Mới được có mười cháu thôi ạ,

XÃ TRƯỞNG: Tốt nái gớm nhỉ? Này, nhà Đốp! Hôm nào mát giời, tao sang gửi mày một đứa nhá!

MẸ ĐỐP: Thầy chớ nói vật! Bố cháu đứng ngoài kia nó nghe thấy rồi nó lại ghen!

XÃ TRƯỞNG: Ghen cái gì? Thấy mày mát tay nên tao định đưa sang gửi mày nuôi

hộ vài đứa chứ tao lại thèm ... thèm ... ấy à? Dở hồn!

Sao cũng có ngày đấy! Thôi đi rao mõ đi!

[ ... ]

(Theo Hà Văn Cầu (chủ biên), Kịch bản chèo, quyển 1, Hội văn nghệ dân gian Việt Nam, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2014)

Chú giải:

(*) Xã trưởng - Mẹ Đốp: là một đoạn trích trong vở chèo Quan Âm Thị Kính, nội dung xoay quanh cuộc trao đổi giữa xã trưởng (người quản lí xã) với mẹ Đốp (vợ của người mõ làng) về việc đi rao mõ, thông báo cho cả làng biết tin Thị Mầu mang  hai khi chưa có chồng.

1) Trẩy: đi đến một nơi xa.

2) Bằng sắc: giấy phong chức tước hoặc khen thưởng do vua ban.

3) Mõ: nghĩa gốc chỉ một đồ dùng hình ống tre hoặc gỗ, thường được sử dụng để làm tính hiệu, kêu gọi sự chú ý của dân làng mỗi khi có việc chung cần thông báo. Mõ làng là người chuyên đi gõ mõ, thông báo cho cả làng mỗi khi có tin tức hoặc hiệu lệnh. Trong tổ chức làng xã phong kiến Việt Nam, mõ làng được xếp vào hạng cùng đinh, tức vị thế thấp nhất trong làng và thường bị dân làng khinh miệt.

4) Tráp: hộp nhỏ bằng gỗ, đựng giấy tờ, đồ dùng.

5) Dằng cò (tiếng cổ): giằng co, gay gắt.

6) Lạc đạc (tiếng cổ): lác đác, thưa thớt đây đó.

7) Vô chí lệnh nhi dân tòng: không có chức vụ gì nhưng của cải vẫn đầy đủ, không có mệnh lệnh, ép buộc gì nhưng dân vẫn theo.

8) Việc hỉ: tin cưới hỏi; việc hảo: tin tốt lành

9) Nhật nhật đa hĩ, lộng giả thành chân: càng thường ngày càng quá quắt, đùa quá hoa thật.

10) Tiên chỉ: người có địa vị cao nhất trong làng, thường được giao chủ trì những buổi tế lễ.

11) Cả tiếng (tiếng cổ): lớn tiếng

12) Mộc đạc: chiếc mõ bằng ống gỗ, thường dùng.

13) Kim thanh: tiếng chuông đồng, đôi khi chuông được đánh chung với mõ.

14) Dóng dả (gióng giả): chỉ âm thanh vang lên liên tục, như giục giã, nhắc nhở.

15) Nhời: lời (phương ngữ Bắc Bộ).

Xác định các chỉ dẫn sân khấu trong đoạn trích.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Trình bày suy nghĩ của anh/chị về tiếng cười dân gian trong đoạn trích Xã trưởng – Mẹ Đốp (trích chèo Quan Âm Thị Kính).

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu ngắn gọn về nghệ thuật chèo – một loại hình sân khấu dân gian đặc sắc của Việt Nam.

- Giới thiệu đoạn trích Xã trưởng – Mẹ Đốp và nêu vấn đề nghị luận: tiếng cười dân gian trong đoạn trích thể hiện trí tuệ, nhân cách và khát vọng công bằng của người lao động xưa.

* Thân bài:

a. Giải thích vấn đề

- Tiếng cười dân gian là tiếng cười hóm hỉnh, sâu cay, dùng để phê phán thói xấu, vạch trần bất công và khẳng định phẩm giá, trí tuệ của người dân.

- Trong chèo, tiếng cười vừa là công cụ phê phán, vừa là vũ khí tự vệ của người bình dân trước cường quyền.

b. Phân tích biểu hiện tiếng cười dân gian trong đoạn trích

- Thứ nhất, tiếng cười phê phán kẻ cầm quyền hống hách, háo sắc.

+ Xã trưởng là hình ảnh điển hình cho tầng lớp quan lại phong kiến cấp làng xã: vừa dốt nát, vừa hách dịch, vừa dâm ô.

+ Qua đối thoại, y tự coi mình có quyền sai khiến, nhục mạ người khác, thậm chí buông lời gạ gẫm thô tục.

+ Tiếng cười hướng vào xã trưởng là tiếng cười châm biếm, đả kích, làm lộ rõ sự lố bịch và suy đồi của tầng lớp thống trị.

- Thứ hai, tiếng cười tôn vinh trí tuệ và bản lĩnh của người phụ nữ dân gian.

+ Mẹ Đốp – vợ mõ – là người ở tầng lớp thấp nhất trong xã hội phong kiến, nhưng lại vô cùng thông minh, nhanh trí, hoạt ngôn và tự tin.

+ Những câu đáp của Mẹ Đốp (“Con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?”) vừa lý lẽ, vừa dí dỏm, khiến xã trưởng bị “vặn” đến cứng họng.

+ Tiếng cười ấy không cay độc mà duyên dáng, thông minh – thể hiện bản lĩnh của người phụ nữ nông dân Việt Nam biết “lấy yếu chống mạnh” bằng lời nói sắc bén.

- Thứ ba, tiếng cười phản kháng và giải phóng tinh thần.

+ Trong xã hội bất công, tiếng cười của Mẹ Đốp là phương tiện để giải tỏa uất ức, khẳng định giá trị con người.

+ Qua tiếng cười, người dân có thể đứng “cao hơn” kẻ có quyền, ít nhất trong thế giới nghệ thuật chèo.

+ Đó là tiếng cười nhân đạo – tôn vinh cái thiện, bênh vực con người lương thiện, góp phần duy trì niềm tin và niềm vui sống.

c. Đánh giá và mở rộng

- Tiếng cười trong chèo không chỉ để mua vui mà còn thể hiện tư tưởng dân chủ và tinh thần phản kháng của người dân.

- Mẹ Đốp là minh chứng cho sức mạnh của trí tuệ dân gian, cho thấy nhân dân lao động không hề thấp kém mà giàu lòng tự trọng và khôn khéo trong ứng xử.

- Ngày nay, tiếng cười ấy vẫn còn giá trị: trong cuộc sống hiện đại, con người vẫn cần giữ tinh thần lạc quan, dám nói thẳng, dám bảo vệ công lý bằng trí tuệ và nhân cách.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị nghệ thuật và ý nghĩa xã hội của tiếng cười dân gian trong Xã trưởng – Mẹ Đốp.

- Tiếng cười ấy không chỉ đem lại niềm vui mà còn là tiếng nói của trí tuệ, tự do và nhân phẩm con người Việt Nam.

Bài văn tham khảo

Chèo là loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo của Việt Nam, nơi nhân dân gửi gắm tiếng cười, niềm tin và ước vọng về cuộc sống công bằng, nhân ái. Trong trích đoạn Xã trưởng – Mẹ Đốp (trích chèo Quan Âm Thị Kính), tiếng cười dân gian vang lên vừa hóm hỉnh, vừa sâu cay, thể hiện trí tuệ và nhân cách của người lao động xưa.

Tiếng cười dân gian không chỉ để mua vui, mà còn là vũ khí tinh thần của con người bình thường trước cường quyền và bất công. Trong đoạn trích, xã trưởng – kẻ đại diện cho quyền lực làng xã phong kiến – hiện ra với tất cả sự thô tục, hách dịch và ngu dốt. Y ra lệnh cho mẹ Đốp bằng giọng kẻ cả, thậm chí buông lời gạ gẫm dung tục. Thế nhưng, đối lập với y là một mẹ Đốp thông minh, hoạt ngôn, biết dùng lời nói để hóa giải tình huống. Câu nói: “Con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?” khiến xã trưởng cứng họng – đó là tiếng cười của trí tuệ, của sự lanh lợi và duyên dáng dân gian. Mẹ Đốp tuy thuộc tầng lớp thấp kém, nhưng bà ý thức được vai trò của mình trong cộng đồng, dám khẳng định giá trị bản thân qua sự khéo léo trong lời nói.

Tiếng cười ấy vừa đả kích, vừa nhân văn. Nó vạch trần bộ mặt giả dối, hách dịch của tầng lớp thống trị, đồng thời khẳng định sức sống và phẩm giá của người dân lao động. Qua đó, nghệ thuật chèo cổ thể hiện tinh thần dân chủ: trong tiếng cười, mọi địa vị đều bị san phẳng, chỉ còn lại con người – người thông minh, lương thiện được tôn vinh. Tiếng cười của Mẹ Đốp vì thế không chỉ là sự châm biếm mà còn là một cách phản kháng, một tuyên ngôn về tự do và công bằng.

Ngày nay, tiếng cười dân gian ấy vẫn còn nguyên giá trị. Nó nhắc ta biết dùng trí tuệ, lòng tự trọng và sự hóm hỉnh để ứng xử với cuộc đời; biết chống lại cái xấu, cái giả dối bằng sức mạnh của sự tỉnh táo và lạc quan.

Tiếng cười trong Xã trưởng – Mẹ Đốp là tiếng cười của nhân dân – sâu sắc mà hồn nhiên, giản dị mà trí tuệ. Qua đó, người dân Việt Nam hiện lên không chỉ lam lũ mà còn thông minh, giàu lòng tự trọng và đầy bản lĩnh trước mọi bất công của đời sống. Chính tiếng cười dân gian ấy đã làm nên linh hồn của nghệ thuật chèo, cũng là linh hồn của văn hóa Việt.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về vẻ đẹp của nhân vật Mẹ Đốp.

- Hệ thống ý:

+ Sự thông minh, hoạt ngôn: Mẹ Đốp ứng đáp nhanh nhạy, dùng lý lẽ và tiếng cười để phản bác xã trưởng (“Con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?”).

+ Tự tin và ý thức giá trị bản thân: Dù là vợ mõ – tầng lớp thấp nhất trong xã hội phong kiến – nhưng Mẹ Đốp vẫn tự hào về công việc, khẳng định vai trò của mình đối với làng.

+ Tiếng cười châm biếm sâu sắc: Qua lời nói của Mẹ Đốp, tác giả dân gian phơi bày sự háo sắc, hách dịch và ngu dốt của viên chức làng xã – đại diện cho bộ máy phong kiến mục nát.

+ Giọng chèo hóm hỉnh, dân gian: Mẹ Đốp không chỉ là người phụ nữ thông minh mà còn mang nét duyên dáng, mạnh mẽ của người dân quê xưa.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về vẻ đẹp của nhân vật Mẹ Đốp.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Nhân vật Mẹ Đốp trong trích đoạn Xã trưởng – Mẹ Đốp là một hình tượng đặc sắc, tiêu biểu cho vẻ đẹp trí tuệ và bản lĩnh của người dân lao động trong chèo cổ. Dù chỉ là vợ mõ, thuộc tầng lớp thấp hèn trong xã hội phong kiến, Mẹ Đốp vẫn hiện lên thật sinh động với sự thông minh, hóm hỉnh và ý thức rõ giá trị bản thân. Trước sự hách dịch, thô tục của xã trưởng, Mẹ Đốp đã khéo léo dùng tiếng cười và lý lẽ để phản ứng, khiến kẻ quyền thế phải lúng túng, bị hạ thấp. Những lời đáp sắc sảo như “Con chưa ra trải chiếu thì làng ngồi xuống đất hay sao?” cho thấy khả năng đối đáp linh hoạt, nhanh trí và tinh thần phản kháng của người phụ nữ dân gian. Qua Mẹ Đốp, ta cảm nhận được tiếng cười châm biếm thâm thúy của nghệ thuật chèo – tiếng cười vừa vui, vừa sâu cay trước bất công xã hội. Nhân vật không chỉ mang đến niềm hứng khởi thẩm mĩ mà còn khẳng định sức sống, phẩm giá và trí tuệ của người bình dân trong đời sống xưa.