I. PHẦN ĐỌC HIỂU (4,0 điểm)

    Đọc văn bản sau:

TRUYỆN PHẠM TỬ HƯ LÊN CHƠI THIÊN TÀO

                                                                                       (Nguyễn Dữ)

    Tóm tắt: Truyện Phạm Tử Hư lên chơi Thiên tào[1] kể về nhân vật Phạm Tử Hư – học trò của Dương Trạm, được thầy sửa cho tính kiêu căng trở nên người tốt, chịu khó học hành. Khi thầy mất, các học trò đều tản đi, duy chỉ có Tử Hư làm lều ở mộ thầy để thờ cúng ba năm rồi mới về. Dương Trạm vì lúc sống luôn ăn ở trung hậu với thầy, bạn và quý trọng chữ nghĩa nên sau khi chết được Thiên đình cử làm chức quan trông coi về việc văn chương thi cử. Cảm động trước tấm lòng của Tử Hư, Dương Trạm gặp lại học trò và cho Tử Hư lên thăm Thiên tào. Đoạn trích dưới đây là phần cuối của truyện.

    Tử Hư được theo thầy lên ngồi ở một bên xe, rồi cỗ xe thẳng đường bay lên. Lên đến trên trời, Tử Hư thấy một khu có những bức tường bạc bao quanh, cái cửa lớn khảm trai lộng lẫy, hai bên có những toà lầu châu điện ngọc, vằng vặc sáng như ban ngày, sông Ngân bến Sao, ôm ấp sau trước, gió thơm phưng phức, đượm ngát quanh hiên, hơi lạnh thấu da, ánh sáng chói mắt, trông xuống cõi trần, thấy mọi cảnh vật đều bé nhỏ tủn mủn.

    Dương Trạm nói:

    – Anh có biết đây là đâu không? Tức là kinh đô Bạch Ngọc ở trên trời mà người đời vẫn thường nói đó. Ở chính giữa kia có một đám mây hồng che phủ, tức là cung Tử Vi của đức Thượng để ngài ngự. Anh nên đứng chờ ta ở ngoài của thành để ta vào tâu xin cho anh.

Nói rồi Dương Trạm cầm cuộn giấy đi vào, sau một lúc lâu mới ra. Chợt nghe ở trên thành có tiếng hô vang, nói người đỗ đầu bảng sang năm, đã kén được viên trạng nguyên họ Phạm rồi.

Dương Trạm bèn dẫn Tử Hư đi chơi thăm khắp cả các toà. Trước hết đến một toà có cái biển đề ngoài là “Cửa Tích Đức” trong có chừng hơn nghìn người mũ hoa dải huệ, kẻ ngồi người đứng, Tử Hư hỏi thì Dương Trạm nói:

    – Đó là những vị tiên thuở sống có lòng yêu thương mọi người, tuy không phải dốc hết tiền của để làm việc bố thí, nhưng biết tuỳ thời mà chu cấp, đã không keo bẩn, lại không hợm hĩnh. Thượng đế khen là có nhân, liệt vào thanh phẩm nên họ được ở đây.

    Lại đi qua một toà sở có cái biển đề ở ngoài là “Cửa Thuận Hạnh”, trong đó độ hơn nghìn người, áo mây lọng mưa, kẻ hát người múa. Tử Hư lại hỏi, Dương Trạm nói:

    – Đó là những vị tiên thuở sống hiếu thuận, hoặc trong lưu li[2] biết bao bọc lấy nhau, hoặc đem đất cát mà san sẻ cho nhau, mấy đời ở chung không nỡ chia rẽ. Thượng đế khen là có lòng, cho vào cung mây nên họ được ở đây.

Lại đến một toà sở có cái biển đề là “Cửa Nho Thần” người ở đấy đều áo dài đai rộng, cũng có tới số một nghìn, trong có hai người mặc áo lụa, đội mũ sa. Dương Trạm trỏ bảo Tử Hư rằng:

    – Ấy là ông Tô Hiến Thành [3]triều Lý và ông Chu Văn An[4] triều Trần đó. Ngoài ra thì là những danh thần đời Hán, đời Đường, không sung vào quan vị hay chức chưởng gì cả, chi ngày sóc ngày vọng[5] thì vào tham yết Để quân, như những viên tản quan đời nay thỉnh thoảng vào chầu vua mà thôi. Cứ cách năm trăm năm lại cho giáng sinh, cao thì làm đến khanh tướng, thấp cũng làm được sĩ phu,hiệu doãn. Ngoài ra còn đến hơn trăm toà sở nữa, nhưng trời gần sáng không đi xem khắp được, vội cưỡi gió mà bay xuống trần. Xuống đến cửa Bắc, thấy trăm quan đã lục tục vào triều chầu vua.

    Tử Hư từ biệt thầy trở về, sang năm đi thi quả đỗ tiến sĩ. Phàm những việc cát hung[6]' hoạ phúc nhà Tử Hư, thường được thầy về bảo cho biết.

    Lời bình:

    Than ôi, những chuyện huyền hoặc Tề Hài[7], những lời ngụ ngôn Trang Chủ[8] người quân tử vốn chẳng nên ham chuộng. Nhưng nếu là chuyện quan hệ đến luân thường, là lời kí ngụ ý khuyên giới thì chép ra và truyền lại, có hại gì đâu.

    Nay như câu chuyện Tử Hư, có thể để khuyên cho những người ăn ở trung hậu với thầy, lại có thể làm văn cho những người ăn ở bạc bẽo với thầy, có quan hệ đến luân thường của người ta lớn lắm. Còn như việc lên chơi Thiên tào, có hay không có, hà tất phải gạn gùng[9]" đến nơi đến chốn làm gì?

(Truyền kì mạn lục, NXB Hội Nhà văn, 2016, tr.132-135)

---

[1] Thiên tào: hay Thiên đình, là triều đình ở trên trời, nơi Ngọc Hoàng và các quan trên trời ngự trị (theo trí tưởng tượng của nhân dân).

[2] Lưu li (từ cổ): có nghĩa là lìa bỏ quê hương và phải trôi dạt nay đây mai đó ở nơi xa lạ do gặp cảnh ngộ ngang trái

[3] Tô Hiến Thành (? – 1179): làm quan dưới triều Lý Anh Tông và Lý Cao Tông, được sử khen là cao minh chính trực.

[4] Chu Văn An (1312 – 1370): người xã Thanh Liệt, huyện Thanh Đàm, nay là xã Thanh Liệt, huyện Thanh Trì, Hà Nội. Thời Trần, ông được giao chức Tư nghiệp Quốc tử giám, là một vị thầy học trung tín cương trực, không sợ quyền thế, không ham tước vị; từng dâng sớ xin chém bảy kẻ lộng thần, được triều đình và kẻ sĩ đương thời nể trọng.

[5] Ngày sóc ngày vọng: ngày mồng Một và ngày 15 (ngày Rằm) tính theo Âm lịch.

[6] Cát hung: lành dữ

[7] Tề Hài là nhân vật hay khôi hài, được Trang Tử chép truyện trong sách của ông. Cũng có thuyết nói Tề Hài là tên sách, trong gồm nhiều truyện khôi hài, ngụ ý.

[8] Trang Chủ: nhà triết học cổ đại Trung Quốc.

[9] Gạn gùng (từ cổ): gạn hỏi hết sức cặn kẽ.

 

Các toà nhà Dương Trạm dẫn Tử Hư đi chơi thăm có đặc điểm chung là gì?

Câu hỏi tu từ: “Còn như việc lên chơi Thiên tào, có hay không có, hà tất phải gạn gùng đến nơi đến chốn làm gì?”

Nhận xét về chức năng của người kể chuyện trong phần chính văn và của người bình luận ở phần lời bình: (1) Người kể chuyện trong phần chính văn: Là người kể chuyện ngôi thứ ba toàn trị, biết tất cả nhưng giấu mặt, không bộc lộ thái độ mà chỉ để cho câu chuyện được tái hiện một cách khách quan; là người kết nối giữa tác giả và độc giả. (2) Người bình luận ở phần lời bình cuối truyện: Là hiện thân trực tiếp của tác giả; công khai bộc lộ thái độ, suy nghĩ của bản thân; giao tiếp trực tiếp với độc giả.

Tác dụng của yếu tố kì ảo trong truyện: (1) Yếu tố kì ảo được sử dụng như một thủ pháp nghệ thuật để xây dựng và tạo nên vẻ đẹp thế giới nghệ thuật của tác phẩm, góp phần nhấn mạnh phẩm chất của nhân vật: bởi sống tình nghĩa, trung hậu mà Tử Hư được gặp lại thầy, được thầy cho theo lên thăm Thiên tào, chứng kiến quang cảnh đẹp lộng lẫy, huyền ảo và sự hiện diện của các vị tiên, vị quan đông đúc trên trời. (2) Yếu tố kì ảo trong truyện còn có vai trò là phương tiện góp phần truyền tải thông điệp sâu sắc của tác phẩm, như trong lời bình đã khẳng định: câu chuyện Tử Hư được lên thăm Thiên tào là lời khuyên, lời răn về cách sống đúng đạo lí; không quan trọng là có thật hay không có thật (có hay không có, hà tất phải gạn gùng đến nơi đến chốn làm gì?).

Học sinh bày tỏ quan điểm với lời bình ở cuối truyện: “Nay như câu chuyện Tử Hư, có thể để khuyên cho những người ăn ở trung hậu với thầy, lại có thể làm văn cho những người ăn ở bạc bẽo với thầy, có quan hệ đến luận thường của người ta lớn lắm” và đưa ra lời lí giải phù hợp.

Ví dụ: Đồng tình với quan điểm của lời bình ở cuối truyện.

Lí giải: Nội dung của lời bình thể hiện sự ca ngợi tấm gương ăn ở có tình nghĩa, trước sau trung hậu của Phạm Tử Hư; coi đó là bài học quý cho mọi người; động viên những người có phẩm chất tương tự và răn dạy cho những kẻ “bạc bẽo” với thầy. Như vậy, nội dung của lời bình chính là chủ đề của tác phẩm: thể hiện quan điểm của tác giả về chuẩn mực trong phép tắc ứng xử của con người trong xã hội ở quan hệ thầy – trò. Chuẩn mực này không chỉ có tính thời sự, đúng với bối cảnh của tác phẩm mà còn có ý nghĩa với cuộc sống hiện tại. Đây cũng là truyền thống tốt đẹp của cha ông ta từ ngàn đời: “tôn sư trọng đạo”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”.

a. Mở bài: Giới thiệu vấn đề nghị luận: Mỗi cá nhân cần có cách ứng xử phù hợp với bản thân và người khác: luôn nghiêm khắc, tỉnh táo với bản thân và luôn biết yêu thương, bao dung với người khác – “Đối xử với bản thân bằng lí trí, đối xử với người khác bằng tấm lòng”.

b. Thân bài

b1. Giải thích: (1) Lí trí: là khả năng nhận thức, tư duy bằng việc phân tích, suy luận dựa trên những thông tin khách quan; “đối xử bằng lí trí” là đối xử một cách tỉnh táo, nghiêm khắc, khách quan; không bị ảnh hưởng bởi cảm giác hay tình cảm. (2) Tấm lòng: là tình cảm, đặc biệt là tình yêu thương, sự khoan dung, nhân ái; “đối xử bằng tấm lòng” là luôn luôn sử dụng tình yêu thương, nhân ái và sự khoan dung để nhìn nhận, đánh giá. (3) Nội dung của câu nói: khẳng định sự khác nhau trong cách đối xử với bản thân mình và người khác: đề cao sự nghiêm khắc với bản thân trong khi cần nhân ái, độ lượng với mọi người.

b2. Khẳng định sự tích cực, đúng đắn của ý kiến “Đối xử với bản thân bằng li trí, đối xử với người khác bằng tấm lòng”và sử dụng lí lẽ, bằng chứng để phân tích, chứng minh bảo vệ suy nghĩ, quan điểm đã nêu

(1) Đối xử với bản thân bằng lí trí mới có thể nhìn nhận, đánh giá bản thân một cách toàn diện; có thể kiểm soát và làm chủ được cảm xúc; từ đó làm chủ và cải thiện được bản thân theo chiều hướng tích cực. Bởi mỗi con người là một “tiểu vũ trụ” vô cùng phức tạp, không dễ hiểu, không dễ làm chủ. Bên cạnh đó, sống là một quá trình trải nghiệm trước các tình huống rất đa dạng. Mỗi tình huống đều có thể tác động tích cực hoặc tiêu cực đến cảm xúc, thế giới quan và hành động của chúng ta. Nếu không đối xử với bản thân bằng lí trí, rất có thể ta sẽ bị lầm đường lạc lỗi hoặc đánh mất chính mình. (2) Đối xử với người khác bằng tình cảm yêu thương, bao dung bởi đó là nét đẹp nhân văn trong mối quan hệ giữa con người với con người; tạo nên sợi dây kết nối dựa trên sự đồng cảm, thấu hiểu lẫn nhau. Con người không thể tồn tại một mình trên thế giới này. “Đứng một mình, bạn không thể nào là một con người hoàn chỉnh,... Bạn phải là người có cội nguồn và là phần không tách khỏi của một vườn ô liu nào đỏ” (Thomas L. Friedman). Nhờ có tấm lòng, có sự bao dung, con người gần lại với nhau, tạo nên khối sức mạnh và cộng đồng phát triển bền vững. (3) Chứng minh, làm rõ ý kiến bằng các bằng chứng: + Hồ Chí Minh là một minh chứng tiêu biểu cho việc đối xử với bản thân bằng lí trí và với người khác bằng tấm lòng yêu thương bao la. Trong mọi hoàn cảnh khó khăn, Người luôn có một tinh thần thép, xác định “gian nan rèn luyện mới thành công” và đã chiến thắng hoàn cảnh để đạt mục tiêu lớn lao của cuộc đời mình. Ví như khi bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam, trong bốn tháng đầu, dù “Sống chẳng ra người vừa bốn tháng| Khiến mình tiều tuỵ còn hơn mười năm” nhưng Người vẫn “Kiên trì và nhẫn nại/ Không chịu lùi một phân/ Vật chất tuy đau khổi Không nao núng tinh thần”. Mặt khác, với mọi người dân, dù đó là người dân Việt Nam hay người dân nước nào, Người đều thể hiện một tinh thần nhân đạo vô hạn, nhất là với những số phận bất hạnh hay với các em thiếu nhi; kể cả những người đã lầm đường lạc lối. Năm 1946, Bác tới trại giam Hoả Lò để thăm hỏi, khuyên bảo những phạm nhân ở đây. Bác tặng áo khoác cho họ, ân cần ngồi bên họ, khuyên bảo họ, nghe họ phân trần và Người đã rưng rưng nước mắt. Bác thường căn dặn, với những đồng bào lạc lối, lầm đường, ta phải lấy tình thân ái mà cảm hoá họ. Có như thế mới thành đoàn kết; + Nhà bác học thiên tài A. Einstein cũng là một tấm gương vĩ đại về sự nghiêm khắc với bản thân và tấm lòng nhân ái đáng kính trọng. Ông từng có những danh ngôn nổi tiếng như: “Không phải là tôi quá thông minh, chỉ là tôi chịu bỏ nhiều thời gian hơn để tìm cách giải quyết các vấn đề”; “Tôi nghĩ và nghĩ hàng năm, hàng tháng. Chín mươi chín lần tôi đi tới kết luận sai lầm. Lần thứ một trăm tôi đúng”; “Nhiệm vụ của chúng ta là tự giải phóng bản thân bằng cách làm rộng vòng tròn của lòng trắc ẩn và tất cả sắc đẹp của thiên nhiên”;...).

b3. Bình luận, liên hệ

(1) Lí trí với bản thân nhưng không có nghĩa là quá cứng nhắc, lạnh lùng; cần biết hài hoà và linh hoạt trong các tình huống khác nhau bởi nếu không quan tâm đến những cảm xúc của bản thân và không biết yêu thương, độ lượng với chính bản thân mình thì cũng sẽ không thể yêu thương, độ lượng với người khác. (2) Đối xử bằng tấm lòng với người khác không có nghĩa là hoàn toàn mù quáng, thiếu vắng đi sự phân tích của lí trí; bởi yêu thương, độ lượng không đúng cách, vị tha không đúng người thì có thể làm hại cho người khác và chính bản thân mình. (3) Trong cuộc sống, cần kết hợp hài hoà giữa lí trí và tình cảm để có cách đối xử với bản thân và mọi người một cách phù hợp trong từng tình huống cụ thể.

c. Kết bài: Khẳng định ý nghĩa của việc làm chủ bản thân trong việc kết hợp giữa lí trí và tình cảm để đối nhân xử thế và nhìn nhận bản thân

a. Mở bài: Giới thiệu vấn đề nghị luận: Mỗi cá nhân cần có cách ứng xử phù hợp với bản thân và người khác: luôn nghiêm khắc, tỉnh táo với bản thân và luôn biết yêu thương, bao dung với người khác – “Đối xử với bản thân bằng lí trí, đối xử với người khác bằng tấm lòng”.

b. Thân bài

b1. Giải thích: (1) Lí trí: là khả năng nhận thức, tư duy bằng việc phân tích, suy luận dựa trên những thông tin khách quan; “đối xử bằng lí trí” là đối xử một cách tỉnh táo, nghiêm khắc, khách quan; không bị ảnh hưởng bởi cảm giác hay tình cảm. (2) Tấm lòng: là tình cảm, đặc biệt là tình yêu thương, sự khoan dung, nhân ái; “đối xử bằng tấm lòng” là luôn luôn sử dụng tình yêu thương, nhân ái và sự khoan dung để nhìn nhận, đánh giá. (3) Nội dung của câu nói: khẳng định sự khác nhau trong cách đối xử với bản thân mình và người khác: đề cao sự nghiêm khắc với bản thân trong khi cần nhân ái, độ lượng với mọi người.

b2. Khẳng định sự tích cực, đúng đắn của ý kiến “Đối xử với bản thân bằng li trí, đối xử với người khác bằng tấm lòng”và sử dụng lí lẽ, bằng chứng để phân tích, chứng minh bảo vệ suy nghĩ, quan điểm đã nêu

(1) Đối xử với bản thân bằng lí trí mới có thể nhìn nhận, đánh giá bản thân một cách toàn diện; có thể kiểm soát và làm chủ được cảm xúc; từ đó làm chủ và cải thiện được bản thân theo chiều hướng tích cực. Bởi mỗi con người là một “tiểu vũ trụ” vô cùng phức tạp, không dễ hiểu, không dễ làm chủ. Bên cạnh đó, sống là một quá trình trải nghiệm trước các tình huống rất đa dạng. Mỗi tình huống đều có thể tác động tích cực hoặc tiêu cực đến cảm xúc, thế giới quan và hành động của chúng ta. Nếu không đối xử với bản thân bằng lí trí, rất có thể ta sẽ bị lầm đường lạc lỗi hoặc đánh mất chính mình. (2) Đối xử với người khác bằng tình cảm yêu thương, bao dung bởi đó là nét đẹp nhân văn trong mối quan hệ giữa con người với con người; tạo nên sợi dây kết nối dựa trên sự đồng cảm, thấu hiểu lẫn nhau. Con người không thể tồn tại một mình trên thế giới này. “Đứng một mình, bạn không thể nào là một con người hoàn chỉnh,... Bạn phải là người có cội nguồn và là phần không tách khỏi của một vườn ô liu nào đỏ” (Thomas L. Friedman). Nhờ có tấm lòng, có sự bao dung, con người gần lại với nhau, tạo nên khối sức mạnh và cộng đồng phát triển bền vững. (3) Chứng minh, làm rõ ý kiến bằng các bằng chứng: + Hồ Chí Minh là một minh chứng tiêu biểu cho việc đối xử với bản thân bằng lí trí và với người khác bằng tấm lòng yêu thương bao la. Trong mọi hoàn cảnh khó khăn, Người luôn có một tinh thần thép, xác định “gian nan rèn luyện mới thành công” và đã chiến thắng hoàn cảnh để đạt mục tiêu lớn lao của cuộc đời mình. Ví như khi bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam, trong bốn tháng đầu, dù “Sống chẳng ra người vừa bốn tháng| Khiến mình tiều tuỵ còn hơn mười năm” nhưng Người vẫn “Kiên trì và nhẫn nại/ Không chịu lùi một phân/ Vật chất tuy đau khổi Không nao núng tinh thần”. Mặt khác, với mọi người dân, dù đó là người dân Việt Nam hay người dân nước nào, Người đều thể hiện một tinh thần nhân đạo vô hạn, nhất là với những số phận bất hạnh hay với các em thiếu nhi; kể cả những người đã lầm đường lạc lối. Năm 1946, Bác tới trại giam Hoả Lò để thăm hỏi, khuyên bảo những phạm nhân ở đây. Bác tặng áo khoác cho họ, ân cần ngồi bên họ, khuyên bảo họ, nghe họ phân trần và Người đã rưng rưng nước mắt. Bác thường căn dặn, với những đồng bào lạc lối, lầm đường, ta phải lấy tình thân ái mà cảm hoá họ. Có như thế mới thành đoàn kết; + Nhà bác học thiên tài A. Einstein cũng là một tấm gương vĩ đại về sự nghiêm khắc với bản thân và tấm lòng nhân ái đáng kính trọng. Ông từng có những danh ngôn nổi tiếng như: “Không phải là tôi quá thông minh, chỉ là tôi chịu bỏ nhiều thời gian hơn để tìm cách giải quyết các vấn đề”; “Tôi nghĩ và nghĩ hàng năm, hàng tháng. Chín mươi chín lần tôi đi tới kết luận sai lầm. Lần thứ một trăm tôi đúng”; “Nhiệm vụ của chúng ta là tự giải phóng bản thân bằng cách làm rộng vòng tròn của lòng trắc ẩn và tất cả sắc đẹp của thiên nhiên”;...).

b3. Bình luận, liên hệ

(1) Lí trí với bản thân nhưng không có nghĩa là quá cứng nhắc, lạnh lùng; cần biết hài hoà và linh hoạt trong các tình huống khác nhau bởi nếu không quan tâm đến những cảm xúc của bản thân và không biết yêu thương, độ lượng với chính bản thân mình thì cũng sẽ không thể yêu thương, độ lượng với người khác. (2) Đối xử bằng tấm lòng với người khác không có nghĩa là hoàn toàn mù quáng, thiếu vắng đi sự phân tích của lí trí; bởi yêu thương, độ lượng không đúng cách, vị tha không đúng người thì có thể làm hại cho người khác và chính bản thân mình. (3) Trong cuộc sống, cần kết hợp hài hoà giữa lí trí và tình cảm để có cách đối xử với bản thân và mọi người một cách phù hợp trong từng tình huống cụ thể.

c. Kết bài: Khẳng định ý nghĩa của việc làm chủ bản thân trong việc kết hợp giữa lí trí và tình cảm để đối nhân xử thế và nhìn nhận bản thân