CHỢ NỔI ĐANG CÓ NGUY CƠ… CHÌM

(Nguyên Hùng)

Khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) của nước ta, với mạng lưới sông ngòi chằng chịt, đúng nghĩa là những mạch máu giao thông của miền đất “gạo trắng nước trong”, luôn tấp nập xuồng ghe... Do vậy, sự hình thành những chợ nổi trên những khúc sông “đầu mối” là để thoả mãn nhu cầu thiết thực cho sự đi lại, mua bán, trao đổi hàng hoá của nhân dân địa phương, đồng thời là nét sinh hoạt đặc sắc, hấp dẫn du khách muôn phương. Đó là lí do ra đời của các chợ nổi, trở thành một nét văn hoá độc đáo của đất và người miền Tây Nam Bộ.

Dân “thương hồ(1) ” là lực lượng chính của các chợ nổi. Qua bao thăng trầm, những người thương hồ vẫn song hành cùng đời sống của bà con miền Tây Nam Bộ. Với đời thương hồ, chiếc ghe không chỉ là phương tiện kiếm sống mà còn là mái nhà, là nơi chốn đi về của cả gia đình. Và chợ nổi chính là xóm làng của họ. Có thể khẳng định rằng, các chợ nổi ở miền Tây Nam Bộ trong một thời gian dài đã góp phần làm nên bản sắc văn hoá riêng của nơi đây bởi những hình ảnh sinh động của cảnh trên bến dưới thuyền, tàu ghe dập dìu với đủ các loại nông sản và trái cây của miệt vườn. Bởi vậy, miền Tây Nam Bộ có nhiều chợ nổi đã trở thành “thương hiệu” lâu đời.

Tuy nhiên, do chịu ảnh hưởng rất lớn của quá trình đô thị hoá và nông thôn mới, nên hầu như các thương lái không còn có nhu cầu mua bán qua chợ nổi, điều đó dẫn đến việc nhiều chợ nổi ở Đồng bằng sông Cửu Long ngày mỗi bị vắng vẻ và teo tóp dần. Nhiều chợ nổi lừng danh một thời như Cái Bè (Tiền Giang), Phụng Hiệp (Hậu Giang),... đã không còn hoạt động. Đến như một chợ nổi vốn rất “nổi như chợ nổi Cái Răng mà hiện nay chỉ còn chưa tới vài trăm ghe thuyền và được duy trì chủ yếu nhờ ngân sách của chính quyền địa phương nhằm duy trì một di sản văn hoá phi vật thể quốc gia năm 2016. Cảnh tấp nập người mua kẻ bán, thuyền ghe san sát và khách du lịch dập dìu tham quan ở các chợ nổi chỉ còn là dĩ vãng...

Trước thực trạng trên đây, có người chua xót kêu rằng: “Chợ nổi đang hoạt động như một xác sống, nó không tồn tại một cách tự nhiên nữa. Đường cao tốc dài ra, đường sông sẽ ngắn đi. Người ta xây bờ kè, làm con đường chạy dọc theo bờ kè khiến chợ nổi ngày càng tồn tại khó khăn hơn...”. Lại có người cho rằng: “Chợ nổi của ngày xưa là của thương hồ, của người dân làm ra sản phẩm đem ra buôn bán, trao đổi hàng hoá. Còn bây giờ, chợ nổi hoàn toàn dành cho du lịch và cách sắp xếp chợ nổi ngày xưa không còn phù hợp với tình hình hiện tại nữa. Mặt khác, bây giờ phức cảm dòng sông và quê kiểng miệt vườn của người trẻ không còn nữa thì giá trị văn hoá của chợ nổi cũng mai một dần. Đó là những lí do chính khiến chợ nổi đang có nguy cơ chìm dần.

Sẽ là một mất mát rất lớn nếu một ngày nào đó, khách muôn phương quay lại miền Tây, không còn được thấy cảnh mua bán sinh động và vui mắt trên sông rạch của người dân nơi đây; mặc dù lúc đó chức năng mua bán trao đổi của chợ nổi đã không còn thiết yếu nữa. Nhưng đó là không gian văn hoá gắn liền với lịch sử vùng đất, là di sản quý giả cần được gìn giữ, bảo tồn. [...]

(Nguyên Hùng, mục Tiếng nói nhà văn, Tuần báo Văn nghệ, số 22, ngày 01-6-2024)

Chú thích:

(1) Thương hồ: chỉ những người dân Đồng bằng sông Cửu Long sống dựa vào sông ngòi, kênh rạch; họ tìm kế sinh nhai trên con nước lớn, ròng, khi thì chở trái cây cùng các loại hàng hoá khác, khi thì bán đồ ăn thức uống, có lúc còn chở khách.

Văn bản phản ánh thông tin về vấn đề gì?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Nghị luận về ý thức giữ gìn bản sắc địa phương của công dân trẻ trong thời đại toàn cầu hóa.

- Hệ thống ý

+ Trong thời đại toàn cầu hóa, khi các luồng văn hóa giao thoa mạnh mẽ, việc giữ gìn bản sắc văn hóa địa phương càng trở nên cấp thiết, đặc biệt với thế hệ công dân trẻ.

+ Người trẻ hôm nay cần chủ động tìm hiểu, trân trọng và phát huy giá trị truyền thống bằng nhiều cách: tham gia các hoạt động trải nghiệm văn hóa, học tập lịch sử – địa lý vùng miền, lan tỏa giá trị di sản qua mạng xã hội hoặc các dự án truyền thông sáng tạo.

+ Giữ gìn bản sắc không có nghĩa là khước từ cái mới, mà là biết hài hòa giữa tiếp thu hiện đại và bảo tồn truyền thống – một phẩm chất cần có ở công dân toàn cầu đầy bản lĩnh.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ cuy nghĩ về  ý thức giữ gìn bản sắc địa phương của công dân trẻ trong thời đại toàn cầu hóa.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Trong thời đại toàn cầu hóa, khi các luồng văn hóa giao thoa mạnh mẽ, việc giữ gìn bản sắc văn hóa địa phương càng trở nên cấp thiết, đặc biệt với thế hệ công dân trẻ. Văn bản “Chợ nổi đang có nguy cơ… chìm” của Nguyên Hùng đã gióng lên hồi chuông báo động về sự mai một của một không gian văn hóa đặc trưng miền Tây – chợ nổi – do tác động của đô thị hóa và sự thờ ơ của chính người dân địa phương. Từ thực trạng đó, có thể thấy ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa không chỉ thuộc về chính quyền hay người lớn tuổi, mà là trách nhiệm của mọi công dân, nhất là giới trẻ. Người trẻ hôm nay cần chủ động tìm hiểu, trân trọng và phát huy giá trị truyền thống bằng nhiều cách: tham gia các hoạt động trải nghiệm văn hóa, học tập lịch sử – địa lý vùng miền, lan tỏa giá trị di sản qua mạng xã hội hoặc các dự án truyền thông sáng tạo. Giữ gìn bản sắc không có nghĩa là khước từ cái mới, mà là biết hài hòa giữa tiếp thu hiện đại và bảo tồn truyền thống – một phẩm chất cần có ở công dân toàn cầu đầy bản lĩnh.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: bàn về trách nhiệm bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống trong thời đại hiện nay.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Dẫn dắt vấn đề: Trong quá trình hiện đại hóa và toàn cầu hóa, nhiều giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc đang đứng trước nguy cơ mai một.

- Giới thiệu ngữ liệu: Văn bản “Chợ nổi đang có nguy cơ… chìm” của Nguyên Hùng không chỉ là lời cảnh báo về sự biến mất dần của một không gian văn hóa đặc trưng miền Tây Nam Bộ, mà còn đặt ra vấn đề lớn hơn: trách nhiệm bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống trong thời đại hiện nay.

- Nêu luận đề: Trong bối cảnh văn hóa bản địa dễ bị xóa nhòa, trách nhiệm gìn giữ và bảo tồn các giá trị truyền thống không chỉ là yêu cầu cấp thiết, mà còn là sứ mệnh thiêng liêng của mỗi công dân.

* Thân bài:

a. Giải thích vấn đề

- Văn hóa truyền thống là những giá trị vật thể và phi vật thể được hình thành, tích lũy qua nhiều thế hệ: ngôn ngữ, phong tục, lễ hội, kiến trúc, ẩm thực, trang phục, nghệ thuật dân gian,…

- Bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống là việc duy trì, phát huy, truyền dạy và gìn giữ những di sản ấy trong đời sống hiện đại.

b. Thực trạng đặt ra từ văn bản “Chợ nổi đang có nguy cơ… chìm”

- Văn bản đề cập đến nguy cơ biến mất của chợ nổi – một không gian văn hóa tiêu biểu của miền Tây.

- Nguyên nhân:

+ Ảnh hưởng của đô thị hóa, xây dựng hạ tầng đường bộ thay thế đường thủy.

+ Sự thay đổi thói quen tiêu dùng, sinh hoạt.

+ Tâm lý xem nhẹ, thờ ơ với giá trị truyền thống của một bộ phận người dân, đặc biệt là giới trẻ.

- Hệ quả:

+ Chức năng kinh tế của chợ nổi không còn rõ nét.

+ Giá trị văn hóa bị mai một, trở thành “xác sống”, “sân khấu du lịch” không có linh hồn.

+ Mất đi một phần bản sắc văn hóa của vùng đất.

c. Vai trò – ý nghĩa của việc bảo tồn văn hóa truyền thống

- Là cách để giữ gìn bản sắc dân tộc giữa dòng chảy toàn cầu hóa.

- Là “gốc rễ” tạo nên bản lĩnh, niềm tự hào, sức mạnh đoàn kết cộng đồng.

- Góp phần phát triển du lịch văn hóa – kinh tế địa phương.

- Giúp thế hệ trẻ hiểu về cội nguồn, lịch sử, văn hóa dân tộc.

d. Trách nhiệm bảo tồn thuộc về ai?

- Nhà nước – chính quyền:

+ Xây dựng chính sách bảo tồn, đầu tư ngân sách, quy hoạch đô thị hài hòa với di sản.

+ Đưa di sản vào giáo dục, truyền thông đại chúng.

- Người dân địa phương:

+ Trực tiếp duy trì hoạt động, giữ gìn tập tục.

+ Truyền lại cho thế hệ sau.

- Giới trẻ – công dân hiện đại:

+ Chủ động học hỏi, tìm hiểu, trân trọng giá trị truyền thống.

+ Ứng dụng công nghệ (mạng xã hội, media) để quảng bá bản sắc địa phương.

+ Biến văn hóa truyền thống thành nguồn cảm hứng sáng tạo, đổi mới phù hợp với thời đại.

đ. Mở rộng vấn đề

- Trong thời đại số, văn hóa truyền thống không thể bảo tồn bằng cách “đóng băng”, mà cần thích nghi, kết nối với hơi thở hiện đại.

- Một giá trị chỉ sống khi có người tiếp tục yêu nó, sống cùng nó và làm mới nó đúng cách.

* Kết bài:

- Khẳng định lại luận đề: Bảo tồn văn hóa truyền thống là trách nhiệm chung của toàn xã hội, là biểu hiện của lòng yêu nước, yêu quê hương.

- Liên hệ bản thân: Là công dân trẻ, mỗi người cần bắt đầu từ những hành động nhỏ: tìm hiểu, chia sẻ, gìn giữ và tự hào về bản sắc văn hóa quê hương.

Bài văn tham khảo

Trong hành trình phát triển mạnh mẽ của thời đại toàn cầu hóa, nhiều giá trị văn hóa truyền thống – vốn là linh hồn của dân tộc – đang đối mặt với nguy cơ bị lãng quên hoặc biến dạng. Văn bản “Chợ nổi đang có nguy cơ… chìm” của Nguyên Hùng không chỉ là lời cảnh tỉnh về sự mai một của một không gian văn hóa đặc trưng miền Tây Nam Bộ, mà còn đặt ra vấn đề mang tính thời sự: trách nhiệm bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống trong thời đại hiện nay.

Văn hóa truyền thống là những giá trị vật thể và phi vật thể được cộng đồng hình thành và tích lũy qua nhiều thế hệ: từ lễ hội, tín ngưỡng, phong tục tập quán đến ngôn ngữ, trang phục, kiến trúc, ẩm thực… Bảo tồn những giá trị ấy nghĩa là duy trì, kế thừa và phát huy để chúng tiếp tục sống trong đời sống tinh thần dân tộc. Tuy nhiên, như Nguyên Hùng đã phản ánh qua hình ảnh chợ nổi miền Tây – một nét văn hóa lâu đời, giờ chỉ còn “vài trăm ghe thuyền”, “duy trì chủ yếu bằng ngân sách” – thì rõ ràng, văn hóa truyền thống đang dần bị đẩy lùi trước làn sóng hiện đại hóa và đô thị hóa. Khi những con đường cao tốc mọc lên thay cho kênh rạch, khi thanh niên dần xa rời sông nước và những phức cảm văn hóa cội nguồn, thì chợ nổi – vốn từng là "xóm làng của thương hồ", là "thương hiệu lâu đời" – cũng chỉ còn là hoài niệm. Đó là một thực tế không chỉ xảy ra ở miền Tây, mà còn hiện hữu trong nhiều không gian văn hóa khác trên cả nước.

Trước nguy cơ mai một đó, việc bảo tồn văn hóa truyền thống không thể là trách nhiệm của riêng ai, mà là bổn phận chung của toàn xã hội. Nhà nước cần có chính sách quy hoạch đô thị hài hòa với di sản, tăng cường giáo dục văn hóa truyền thống trong trường học, thúc đẩy du lịch bền vững gắn với bản sắc địa phương. Người dân – đặc biệt là các cộng đồng đang sở hữu di sản – phải đóng vai trò chủ thể trong gìn giữ và truyền dạy các giá trị ấy. Đặc biệt, thế hệ trẻ cần thay đổi tư duy: đừng xem văn hóa truyền thống là thứ lạc hậu, lỗi thời, mà hãy xem đó là nguồn tài nguyên tinh thần quý giá để khơi gợi sáng tạo. Việc đưa hình ảnh chợ nổi, áo dài, nhã nhạc, ca trù,… vào các sản phẩm nghệ thuật, truyền thông số, giáo dục trải nghiệm,… là những cách tiếp cận văn hóa truyền thống vừa hiện đại, vừa hiệu quả.

Cần khẳng định rằng: một nền văn hóa không thể sống nếu thiếu người gìn giữ và phát huy. Sự biến mất của chợ nổi – nếu xảy ra – sẽ là sự tổn thất không chỉ về mặt kinh tế, du lịch mà còn là mất mát về tâm hồn, lịch sử của một vùng đất. Do đó, bảo tồn văn hóa truyền thống chính là giữ gìn căn cước dân tộc trong thế giới đang không ngừng biến động.

Là công dân trẻ, chúng ta cần bắt đầu từ những hành động nhỏ: tìm hiểu về văn hóa quê hương, tham gia các hoạt động trải nghiệm, chia sẻ giá trị truyền thống trên mạng xã hội, hoặc đơn giản là giữ lòng tự hào về di sản dân tộc. Bởi chỉ khi văn hóa truyền thống sống trong ý thức mỗi người, nó mới thực sự có sức sống bền lâu trong thời đại hôm nay và mai sau.