Sử thi buồn

(Hoàng Phủ Ngọc Tường)

Sương mù là một nét phong vận riêng của Sông Hương, xuất hiện khoảng cuối năm đến đầu hạ, vào tinh mơ, cuối chiều và những đêm trăng lạnh; cũng nhiều khi ghé lại bất ngờ như một gã lãng du. Nhiều tháng dài thành phố xưa hư ảo trong sương; dòng sông mịt mùng trôi trong cơn mê dài, chỉ còn những ánh lửa thuyền chài lay động ý thức giữa cõi thực và cõi mộng. Người ta ngồi nói chuyện với nhau trong khoang thuyền chỉ lờ mờ nhìn thấy mặt nhau qua màn sương, trong khi bên ngoài những nét cong mềm của cầu Trường Tiền, những mái lầu đội nón của hoàng thành và những cây bàng, cây bồ đề trụi hết lá hai bên sông đều nhạt nhoà đi thành những nét xuất thần trên một bức tranh lụa cổ. Mùa này, những thiếu nữ Huế thường đi ra ngoài với áo trắng dài, nhìn cứ như những dáng người từ sương mù sinh ra. Dù đi xa hoặc phải thay đổi lối sống, họ vẫn giữ mãi mầu áo ấy như kỉ niệm của tình yêu trinh bạch, và những tháng năm âm ỉ mộng đầy trời. Những tháng sương mù đã đưa Huế quay với linh hồn một cố đỏ sâu thẳm trong thời gian; và dù qua bao nhiêu thành phố trên thế giới, người ta vẫn giữ về Huế một ấn tượng riêng của tâm hồn mình, như trong một câu phương ngôn Nhật Bản: “Đừng quấy động những gì đã yên tĩnh”.

Phan Bội Châu đã dành hết quãng đời “Ông Già Bến Ngự” của mình để viết sách, và cả một khối lượng đồ sộ văn chương triết học của ông đã ra đời trong một lòng thuyền bồng bềnh trên Sông Hương. Suốt một đời chọc trời khuấy nước, trở về làm Tô Đông Pha đánh bạn với dòng sông sương mù, Phan Bội Châu tìm thấy ở Sông Hương một tâm hồn bè bạn vừa sáng suốt, vừa tinh nghịch để chia sẻ với ông những kinh nghiệm lịch sử làm cho triết nhân nheo mắt cười: “Hương ơi, e phải mày không – sông nọ hoá ra mình có”... Hơn bốn mươi năm sau ngày cụ Phan qua đời, tôi được gặp bà Trần Thị Nữ, người chèo đò cho cụ Phan suốt mười lăm năm ở Huế. Được biết trong bấy nhiêu năm, bà như đã quên hết chuyện đời, chỉ giữ lại một tấm lòng cô trung với nhà yêu nước vĩ đại. Bà kể lại với mọi người đến thăm vô vàn những kì niệm về cụ Phan, và nhiều đêm như người mộng du bà quanh quẩn giữa cây lá trong vườn, ngâm vang “Hải ngoại huyết thư trong tiếng đại bác dội vào thành phố. Một đêm trăng thời đệ nhị thế chiến, cụ Phan neo thuyền giữa sông Hương, đồ gần cầu Gia Hội để hóng mát. Từ một con thuyền đâu đó chợt cất lên một câu hò lạ: “Biển Thái Bình Dương đang cơn sóng nổi - Chiếc thuyền nem trôi nổi tựa cánh bèo. Sao không ra tay giúp chống đỡ chèo - Anh hùng sao lại nằm còng queo trong thuyền hò ơ, hò ơ...”. Cụ Phan giật mình, bảo bà Nữ đi tìm người vừa hò câu mái nhì đến gặp: một cô gái mặc áo vá vai dịu dàng đứng vòng tay cúi đầu trước Ông Già Bến Ngự. Cụ móc hầu bao thưởng cô lái mấy giác bạc, rồi chắp tay vái tạ; suốt đêm ấy cụ Phan tràn trọc không ngủ.

Bà Nữ qua đời, mộ đưa vào khu nghĩa trang cụ Phan lập ra để dành cho những người cùng chí hướng của cụ từ thời ấy, thời những người yêu nước “chết không có đất mai táng” theo di chúc của cụ. Trải bao lớp sóng phế hưng cho tới khi bà Nữ nhắm mắt, tôi nghĩ thầm khi theo cỗ quan tài đơn chiếc không có hoa tươi đưa bà vào nghĩa trang, mái chèo thời gian của bà vẫn bền bỉ quẫy nước trên một con thuyền không bến.

(Trích Sử thi buồn, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Tạp chí Sông Hương số 46, tháng 4/1991)

Xác định ít nhất hai dấu hiệu đặc trưng thể kí thể hiện trong đoạn trích.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: cảm nhận về hình tượng bà Trần Thị Nữ trong đoạn trích Sử thi buồn của Hoàng Phủ Ngọc Tường.

- Hệ thống ý

+ Người phụ nữ nông dân bình dị, gắn bó 15 năm chèo đò cho cụ Phan.

+ Trung trinh, thủy chung, quên hết chuyện đời để giữ lòng trung nghĩa.

+Sống khiêm nhường, lặng lẽ hi sinh, chỉ để lại “mái chèo thời gian” trong ký ức.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện cảm nhận về hình tượng bà Trần Thị Nữ trong đoạn trích.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong Sử thi buồn của Hoàng Phủ Ngọc Tường, hình tượng bà Trần Thị Nữ để lại nhiều xúc động. Bà là người chèo đò gắn bó mười lăm năm với Phan Bội Châu, lặng lẽ chia sẻ cùng cụ trong những năm tháng cuối đời. Bà Nữ hiện lên như một người phụ nữ nông dân bình dị mà trung trinh, thủy chung. Suốt quãng đời ấy, bà gần như quên hết chuyện đời, chỉ giữ một tấm lòng cô trung với nhà yêu nước vĩ đại. Tấm lòng ấy không được biểu dương rực rỡ mà tỏa sáng bằng sự âm thầm, nhẫn nại và bền bỉ. Ngòi bút của Hoàng Phủ Ngọc Tường đã biến cuộc đời bà thành biểu tượng: bà không chỉ là người chèo đò, mà còn là “mái chèo thời gian”, tượng trưng cho sức sống bất diệt của nhân dân trong dòng chảy lịch sử. Ở bà Nữ, ta nhận ra vẻ đẹp của những con người vô danh, không ghi tên vào sử sách nhưng lặng lẽ làm nên hồn cốt dân tộc. Hình tượng ấy khẳng định chiều sâu nhân văn và cảm hứng ngợi ca con người bình dị trong sáng tác của Hoàng Phủ Ngọc Tường.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: nỗi buồn lịch sử và vẻ đẹp con người xứ Huế trong đoạn trích Sử thi buồn

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Hoàng Phủ Ngọc Tường – cây bút kí nổi bật, giàu chất trữ tình.

- Giới thiệu tác phẩm Sử thi buồn – đoạn trích tái hiện sông Hương, cụ Phan Bội Châu, bà Trần Thị Nữ.

- Nêu vấn đề: đoạn trích vừa chứa chan nỗi buồn lịch sử, vừa ngợi ca vẻ đẹp con người xứ Huế.

* Thân bài:

1. Nỗi buồn lịch sử:

- Sông Hương trong sương mù gợi vẻ đẹp huyền ảo nhưng cũng nhuốm màu buồn.

- Hình tượng Phan Bội Châu: anh hùng cả đời cứu nước nhưng cuối đời “nằm còng queo trong thuyền”, bất lực trước vận mệnh.

- Câu hò lay động tâm can cụ Phan – biểu tượng cho nỗi đau của dân tộc còn chìm trong nô lệ.

- Đó là nỗi buồn sử thi: bi thương nhưng cao cả, khắc ghi trong ký ức lịch sử.

2. Vẻ đẹp con người xứ Huế:

- Hình ảnh thiếu nữ áo dài trắng đi trong sương: dịu dàng, trong trẻo, mang bản sắc văn hóa Huế.

- Hình tượng bà Trần Thị Nữ: người chèo đò trung trinh, gắn bó với cụ Phan, hi sinh âm thầm.

- Bà Nữ là biểu tượng cho lớp người vô danh trong lịch sử, những con người lặng lẽ nhưng bền bỉ, thủy chung.

- Con người Huế hiện lên vừa đằm thắm, nghĩa tình, vừa kiên cường, giàu sức sống.

* Kết bài:

- Khẳng định: đoạn trích Sử thi buồn vừa mang vẻ đẹp hoài niệm, vừa tỏa sáng giá trị nhân văn.

- Để lại ấn tượng sâu đậm về nỗi buồn lịch sử và vẻ đẹp con người Huế.

Bài văn tham khảo

Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong những cây bút kí hàng đầu của văn học Việt Nam hiện đại, nổi bật với phong cách tài hoa, giàu chất trữ tình và suy tư triết lí. Trong tác phẩm Sử thi buồn, ông đã khắc họa một bức tranh vừa thơ mộng, vừa chan chứa những ám ảnh lịch sử. Đoạn trích không chỉ gợi lại nỗi buồn lịch sử của dân tộc mà còn ngợi ca vẻ đẹp con người xứ Huế - những người bình dị mà cao quý.

Trước hết, đoạn trích gợi ra một nỗi buồn lịch sử sâu lắng. Hình ảnh sông Hương trong sương mù mờ ảo, huyền diệu, vừa mang vẻ đẹp cổ kính, vừa gợi cảm giác hoang hoải, hư ảo. Trong khung cảnh ấy, hiện lên hình tượng Phan Bội Châu – một nhà chí sĩ yêu nước đã dành cả đời cho sự nghiệp giải phóng dân tộc. Thế nhưng, cuối đời, ông lại bất lực, “nằm còng queo trong thuyền”, chứng kiến non sông chìm trong cảnh nô lệ. Đặc biệt, câu hò lay động cõi lòng cụ Phan như một tiếng gọi từ lòng dân, vừa tha thiết, vừa xót xa: “Biển Thái Bình Dương đang cơn sóng nổi... anh hùng sao lại nằm còng queo trong thuyền...”. Đó là nỗi đau của một anh hùng bất lực, đồng thời cũng là nỗi buồn của cả một dân tộc. Tuy vậy, nỗi buồn ấy không nhỏ nhoi cá nhân mà mang dáng dấp sử thi, bi tráng, lớn lao, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử.

Bên cạnh nỗi buồn lịch sử, đoạn trích còn ngợi ca vẻ đẹp của con người xứ Huế. Trước hết là hình ảnh thiếu nữ Huế trong tà áo dài trắng đi trong sương, hiện lên vừa dịu dàng, thanh khiết, vừa như gắn bó bền chặt với hồn cốt cố đô. Hơn thế, đoạn trích gây ấn tượng mạnh mẽ với hình tượng bà Trần Thị Nữ – người chèo đò gắn bó mười lăm năm cùng cụ Phan. Bà là một phụ nữ nông dân bình dị nhưng giàu nghĩa tình, trung trinh, lặng lẽ hi sinh để chia sẻ cùng chí sĩ. Suốt quãng đời dài, bà gần như quên hết chuyện đời, chỉ giữ lại tấm lòng cô trung với nhà yêu nước vĩ đại. Hình ảnh bà Nữ chính là biểu tượng cho lớp người vô danh trong lịch sử, những con người không tên tuổi, không ghi trong sử sách nhưng đã góp phần giữ gìn và làm sáng lên hồn dân tộc. Ngòi bút Hoàng Phủ Ngọc Tường đã nâng hình tượng ấy thành “mái chèo thời gian”, gợi nhắc sự bền bỉ, thủy chung của con người Huế.

Có thể thấy, Sử thi buồn không chỉ tái hiện vẻ đẹp trầm mặc của Huế mà còn chứa đựng nỗi buồn nhân thế và ngợi ca con người. Với sự kết hợp giữa chất kí và trữ tình, giữa hiện thực và biểu tượng, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã làm nên một bức tranh đậm chất sử thi, chan chứa nhân văn.

Tóm lại, đoạn trích Sử thi buồn vừa khơi gợi nỗi buồn lịch sử bi tráng, vừa tỏa sáng vẻ đẹp con người xứ Huế. Đọc tác phẩm, ta thêm trân trọng những giá trị tinh thần và tình nghĩa bền bỉ của dân tộc, những điều làm nên sức mạnh để vượt qua mọi mất mát và thăng trầm của lịch sử.