Văn bản ngữ liệu

ĐẤT NƯỚC

(Nguyễn Văn Long)

“Mạch thơ dường như đột ngột chuyển từ cảnh thiên nhiên sang hình ảnh “người ra đi”: một bức tranh với các hình khối, màu sắc và ánh sáng đậm, rất ấn tượng:

Người ra đi đầu không ngoảnh lại

Sau lưng thềm nắng là rơi đầy

Về hai câu thơ trên, đã có nhiều cách hiểu và phân tích khác nhau, thậm chí trái ngược. Điều này cũng không có gì lạ. Không hiếm những câu thơ hay gợi nhiều cách hiểu khác nhau, và nhiều khi chỉ có thể cảm thấy cái hay mà không thể giải thích rõ ràng ra được, hoặc cũng không nhất thiết cứ phải giải thích. Cảm thụ thơ nhiều khi cần đến trực cảm để thâm nhập vào toàn bộ thế giới nghệ thuật của bài thơ, một sự cảm nhận mang tính toàn vẹn, nguyên khối. “Người ra đi” ở đây là ai? Có người cho rằng câu thơ này nói về những chiến sĩ Trung đoàn Thủ đô giã từ Hà Nội vào đầu năm 1947, sau hai tháng chiến đấu anh dũng cầm chân giặc Pháp trong lòng Hà Nội. Việc gán cho câu thơ một nội dung sự kiện lịch sử cụ thể như thế chẳng những là khiên cưỡng mà có thể hiện một cách cảm và hiểu thơ quá “thật thà” đến máy móc! “Người ra đi” là người giã từ Hà Nội đi vào cuộc kháng chiến. Hình ảnh “người ra đi” này mới chỉ xuất hiện trong bài “Đất nước”, còn trong “tiền thân” của những câu thơ này (ở bài “Sáng mát trong như sáng năm xưa”) thì chỉ có khung cảnh vắng vẻ mà không có hình ảnh con người: “Nắng soi ngõ vắng/ Thềm cũ lối ra đi/ Lá rụng đầy” (một hình ảnh buồn vắng mà vẫn đẹp của Hà Nội trong vùng giặc chiếm). Người ra đi trong câu thơ này có cái dứt khoát của một sự lựa chọn, một cuộc ra đi vì nghĩa lớn, nhưng kẻ ra đi đâu phải là không vương vấn, lưu luyến Hà Nội, với bao nhiêu kỉ niệm của một quãng đời. Nếu câu trên: “Người ra đi  đầu không ngoảnh lại” có cái cốt cách “trượng phu” mạnh mẽ, dứt khoát như một tráng sĩ, thì sự lưu luyến lại hàm chứa trong âm điệu bâng khuâng của câu sau cùng với hình ảnh của một Hà Nội thật đẹp mà buồn, vắng: “Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”, lớp lớp lá rơi đầy trên thềm vắng, rực vàng trong ánh nắng. Câu thơ này có thể ngắt nhịp theo nhiều cách: “Sau lưng/ thềm nắng/ lá rơi đầy”; “Sau lưng thềm/ nắng lá/ rơi đầy”; “Sau lưng thềm nắng/ lá rơi đầy”. Mỗi cách ngắt nhịp sẽ tạo ra những hình ảnh khác nhau cho câu thơ nhưng theo lời của tác giả thì ông muốn diễn tả một cách giản dị chứ không cầu kì, vì thế nên ngắt nhịp câu thơ này theo cách thứ nhất ở trên. Đoạn đầu (gồm bảy dòng thơ) được sáng tạo bởi một hồn thơ thật tinh tế, nhạy cảm và một ngòi bút tài hoa, đầy màu sắc, ấn tượng.

Từ hoài niệm năm xưa về mùa thu của Hà Nội, tác giả quay trở lại với mùa thu hiện tại của đất nước, trong khung cảnh rộng lớn của chiến khu Việt Bắc. Câu thơ chuyển hẳn về nhịp điệu: những câu thơ ngắn với nhịp nhanh, rộn ràng, với các vần liên tiếp “rồi”, “đồi”, “phới”, “mới” trong bốn câu thơ liền nhau mà nổi lên là hai vần trắc ở hai câu sau ( phơi phới”, “áo mới). Đoạn thơ mở ra một không gian rộng rãi với những cảnh sắc trong trẻo, tươi sáng, sinh (“gió thổi”, “rừng tre phấp phới”, “trời thu thay áo mới”, “trong biếc”, “nói cười”), hoà với tâm trạng vui, náo nức, phấn chấn của con người trong khung cảnh mùa thu mới của đất nước, trong buổi sáng mùa thu, không gian cũng như xa rộng hơn bởi làn không khí nhẹ và khô, bầu trời như trong và cao xanh hơn. Cả đất trời như mới mẻ, tinh khôi (“Trời thu thay áo mới”) và trong không gian mùa thu đang ngân lên những âm thanh rộn ràng, trong trẻo, cái tiếng thu đã hơn một lần được các thi sĩ cảm, nghe tinh tế (“Em không nghe mùa thu/ Dưới trăng mờ thổn thức” – Lưu Trọng Lư; “Thu đến nơi nơi động tiếng huyền” - Xuân Diệu), nhưng không còn là tiếng thu buồn muôn thuở mà là tiếng náo nức, rạo rực, rộn ràng của một mùa thu mới của đất nước.”

(Trích Đất nước - Nguyễn Văn Long, theo Văn bản đọc hiểu Ngữ văn 10, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2022)

18.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

18.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

 Xác định hai câu thơ được tác giả Nguyễn Văn Long phân tích trong đoạn văn trên.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Bày tỏ cảm nhận của mình về hình ảnh mùa thu mới của đất nước trong đoạn trích “Đất nước” của Nguyễn Văn Long.

- Hệ thống ý

+ Mùa thu mới của đất nước trong đoạn trích Đất nước của Nguyễn Văn Long hiện lên vừa quen thuộc vừa lạ lẫm, mang vẻ đẹp của thiên nhiên Việt Nam nhưng được khoác lên một sắc thái tinh khôi, tràn đầy sức sống.

+ Đây không chỉ là bức tranh phong cảnh mà còn là bức tranh tâm hồn của cả dân tộc trong kháng chiến – một tâm thế phơi phới niềm tin, tràn ngập hi vọng vào tương lai.

+ Hình ảnh mùa thu mới vì thế trở thành biểu tượng cho sức sống bền bỉ và tinh thần quật khởi của đất nước, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc rằng thiên nhiên và lòng người luôn đồng điệu trong những giờ phút lịch sử trọng đại.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ cảm xúc, suy nghĩ về hình ảnh mùa thu mới của đất nước được thể hiện trong văn bản ngữ liệu.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Mùa thu mới của đất nước trong đoạn trích Đất nước của Nguyễn Văn Long hiện lên vừa quen thuộc vừa lạ lẫm, mang vẻ đẹp của thiên nhiên Việt Nam nhưng được khoác lên một sắc thái tinh khôi, tràn đầy sức sống. Không còn là mùa thu buồn man mác của những “tiếng thu thổn thức” hay “động tiếng huyền” trong thơ ca xưa, mùa thu ở chiến khu Việt Bắc được nhà thơ khắc họa bằng gam màu tươi sáng: trời thu thay “áo mới”, rừng tre “phấp phới”, gió thu nhẹ nhàng thổi. Âm thanh rộn rã của tiếng nói cười chan hòa cùng nhịp sống mới, xua đi không khí ảm đạm của những ngày mất mát. Đây không chỉ là bức tranh phong cảnh mà còn là bức tranh tâm hồn của cả dân tộc trong kháng chiến – một tâm thế phơi phới niềm tin, tràn ngập hi vọng vào tương lai. Hình ảnh mùa thu mới vì thế trở thành biểu tượng cho sức sống bền bỉ và tinh thần quật khởi của đất nước, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc rằng thiên nhiên và lòng người luôn đồng điệu trong những giờ phút lịch sử trọng đại.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Bình luận quan điểm: “Hiểu thơ quá ‘thật thà’ sẽ làm mất đi tính đa nghĩa và sức gợi của thơ”.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về văn bản Đất nước của Nguyễn Văn Long và hai câu thơ được phân tích:

“Người ra đi đầu không ngoảnh lại

Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”.

- Dẫn dắt vấn đề: Hai câu thơ này đã được hiểu theo nhiều cách khác nhau; tác giả cảnh báo rằng gán nghĩa quá “thật thà” sẽ làm mất đi vẻ đẹp và sức gợi của thơ.

- Nêu vấn đề nghị luận: Bình luận quan điểm “Hiểu thơ quá ‘thật thà’ sẽ làm mất đi tính đa nghĩa và sức gợi của thơ”.

* Thân bài:

a. Giải thích vấn đề

- “Hiểu thơ quá ‘thật thà’”: Cách tiếp nhận, giải thích câu thơ một cách rập khuôn, bó hẹp trong một ý nghĩa duy nhất, thường gắn trực tiếp với sự kiện, hiện tượng cụ thể.

- Tính đa nghĩa và sức gợi của thơ:

+ Thơ giàu hình ảnh, nhạc điệu, biểu tượng; mỗi câu thơ có thể mở ra nhiều tầng ý nghĩa khác nhau.

+ Sức gợi: khả năng khơi mở liên tưởng, cảm xúc, tưởng tượng ở người đọc.

- Ý nghĩa quan điểm: Cảnh báo nguy cơ làm nghèo đi thế giới nghệ thuật của thơ nếu ta chỉ hiểu theo một hướng duy nhất, cứng nhắc.

b. Phân tích – Chứng minh

- Trường hợp trong văn bản:

+ Một số người gán hình ảnh “người ra đi” với chiến sĩ Trung đoàn Thủ đô năm 1947.

+ Nguyễn Văn Long cho rằng đây là cách hiểu “thật thà” và máy móc, làm giảm tính khái quát và đa nghĩa của câu thơ.

+ Nếu hiểu mở hơn: “Người ra đi” có thể là bất cứ ai rời Hà Nội vì nghĩa lớn; hình ảnh vừa khái quát vừa gợi cảm xúc lưu luyến.

- Tác hại của hiểu thơ quá thật thà:

+ Giới hạn khả năng cảm thụ → làm mất đi nhiều tầng nghĩa.

+ Giảm sức gợi và giá trị nghệ thuật của hình ảnh.

+ Biến tác phẩm thành “minh họa” cho sự kiện lịch sử thay vì tác phẩm nghệ thuật.

- Lợi ích của hiểu thơ theo hướng đa nghĩa:

+ Mỗi người đọc có thể tìm thấy sự đồng cảm riêng.

+ Giữ được vẻ đẹp mơ hồ, mở rộng của thơ ca.

+ Ví dụ:

Sóng (Xuân Quỳnh): “Sóng” vừa là con sóng thật vừa là hình ảnh ẩn dụ cho tình yêu.

Tây Tiến (Quang Dũng): “Dáng đứng Việt Nam như đất nước” vừa tả thực vừa mang ý nghĩa biểu tượng.

c. Bàn luận mở rộng

- Cần phân biệt giữa hiểu thơ đa nghĩa và suy diễn tùy tiện.

- Người đọc cần dựa trên văn bản, bối cảnh, hình ảnh, nhạc điệu để mở rộng ý nghĩa, nhưng vẫn tôn trọng tinh thần tác phẩm.

- Hiểu thơ đa nghĩa không phải là “không cần giải thích” mà là biết chấp nhận những khả năng song song của cảm xúc và liên tưởng.

d. Liên hệ thực tiễn

- Trong giảng dạy và học tập Ngữ văn, giáo viên và học sinh nên khuyến khích cách tiếp cận mở, khơi gợi suy nghĩ, tránh áp đặt một nghĩa duy nhất.

- Đọc thơ để cảm, để liên tưởng, để rung động, không chỉ để “tìm ý đúng đáp án”.

* Kết bài:

- Khẳng định lại quan điểm: Hiểu thơ quá thật thà sẽ làm mất đi sự phong phú và chiều sâu của tác phẩm.

- Mở rộng: Mỗi người đọc là một người đồng sáng tạo với nhà thơ; vì thế hãy để cho thơ được sống trong nhiều cách hiểu, nhiều tâm hồn khác nhau.

Bài văn tham khảo

Trong văn bản Đất nước, Nguyễn Văn Long từng phân tích hai câu thơ nổi tiếng:

“Người ra đi đầu không ngoảnh lại

Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”

Ông cho rằng, đã có những cách hiểu khác nhau, thậm chí trái ngược về “người ra đi”, và cảnh báo rằng gán cho câu thơ một sự kiện lịch sử cụ thể là cách hiểu quá “thật thà”, có thể làm nghèo đi vẻ đẹp của tác phẩm. Nhận xét ấy gợi ra một vấn đề thú vị: hiểu thơ quá thật thà sẽ làm mất đi tính đa nghĩa và sức gợi của thơ.

“Hiểu thơ quá thật thà” là cách tiếp nhận rập khuôn, bó hẹp câu thơ trong một nghĩa duy nhất, thường gắn trực tiếp với một sự kiện hay hình ảnh cụ thể ngoài đời. Trong khi đó, thơ ca vốn là thế giới của hình ảnh, nhạc điệu, biểu tượng – nơi mỗi câu thơ như một mạch suối ngầm chảy qua nhiều tầng nghĩa khác nhau. Sức gợi của thơ chính là khả năng khơi mở liên tưởng và cảm xúc, cho phép mỗi người đọc tìm thấy hình ảnh của mình trong từng câu chữ. Nếu áp đặt một nghĩa duy nhất, ta đã vô tình “đóng khung” dòng chảy ấy, biến câu thơ thành minh họa cho một thông tin lịch sử khô cứng.

Trường hợp của Đất nước là minh chứng rõ rệt. Có người cho rằng “người ra đi” là các chiến sĩ Trung đoàn Thủ đô năm 1947. Cách hiểu ấy không sai nhưng quá cụ thể, khiến hình ảnh mất đi tính khái quát. Bởi “người ra đi” còn có thể là bất cứ ai rời Hà Nội vì nghĩa lớn – từ người chiến sĩ đến người dân bình thường. Trong câu thứ nhất, dáng người ra đi dứt khoát, “đầu không ngoảnh lại” như một tráng sĩ; còn câu thứ hai lại đọng lại ánh nắng vàng và lá rơi đầy thềm – một Hà Nội đẹp và buồn, vương vấn trong ký ức. Cảm xúc ấy vượt khỏi giới hạn thời gian, sự kiện, để trở thành nỗi niềm chung của bao cuộc chia tay vì Tổ quốc.

Lịch sử văn học còn nhiều ví dụ tương tự. Trong Sóng của Xuân Quỳnh, “sóng” vừa là con sóng thật, vừa là nhịp lòng người con gái đang yêu. Trong Tây Tiến của Quang Dũng, hình ảnh “dáng đứng Việt Nam như đất nước” vừa tả thực dáng người lính, vừa nâng lên thành biểu tượng bất tử của dân tộc. Nếu chỉ đọc theo nghĩa đen, người đọc sẽ bỏ qua những tầng sâu ấy.

Dĩ nhiên, hiểu thơ đa nghĩa không đồng nghĩa với suy diễn tùy tiện. Mọi cách cảm thụ đều cần dựa trên văn bản, hình ảnh, nhạc điệu, bối cảnh để mở rộng liên tưởng mà vẫn giữ được tinh thần tác phẩm. Khi đó, mỗi người đọc trở thành một người đồng sáng tạo với nhà thơ, làm cho tác phẩm sống mãi trong nhiều tâm hồn.

Bởi thế, quan điểm “hiểu thơ quá thật thà sẽ làm mất đi tính đa nghĩa và sức gợi của thơ” là hoàn toàn xác đáng. Thơ ca không chỉ để đọc và hiểu, mà còn để cảm, để rung động, để những câu chữ ngân lên âm vang riêng trong trái tim mỗi người. Nếu biết mở lòng đón nhận, ta sẽ thấy thơ không chỉ là một tiếng nói, mà là muôn vàn tiếng vọng của đời sống và tâm hồn con người.