ĐÔI ĐŨA

1. Nguốc gốc đôi đũa

Về nguồn gốc đôi đũa, lâu nay không ít học giả phương Tây cho rằng văn minh đôi đũa xuất phát từ Trung Hoa. Tuy nhiên, theo sách “Lịch sử văn hóa Trung Quốc” do Đàm Gia Kiện chủ biên năm 1993 thì người Trung Quốc “Thời Tiên Tần không ăn dùng đũa, mà lấy tay bốc” (giống người Ân Độ - đó là tập quán của các cư dân trồng kê, mạch, ăn bánh mì, bánh bao và thịt). Họ chỉ bắt đầu dùng đũa từ khi thôn tính phương Nam (đời Tần - Hán), ban đầu dùng một cách hạn chế để gắp thức ăn cứng từ các món canh, mãi về sau đôi đũa mới trở thành phổ biến. Thế kỷ VI, đôi đũa mới du nhập vào Nhật Bản. Như vậy, thực ra, nó là sản phẩm của cái nôi trồng lúa nước Đông Nam Á - nơi có nền văn minh tre trúc là vật liệu. Ăn bằng đũa là cách ăn đặc thù, mô phỏng động tác của con chim nhặt hạt, xuất phát từ thói quen ăn những thứ không thể nào dùng tay bốc hoặc mó tay vào được (như cơm, cá, nước mắm, ... ) của cư dân Đông Nam Á.

Hình: Ăn đũa mô phỏng động tác của con chim nhặt hạt

2. Triết lí nhân sinh của người Việt thể hiện qua hình ảnh đôi đũa

Làm phép thống kê đơn giản (từ tuyển tập ca dao, tục ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam) sẽ được một tập hợp khá thú vị về hình tượng đôi đũa - phản ánh nhiều chiều cạnh của triết lý nhân sinh. Bản tính, phong cách của người Việt vốn cẩn trọng, chu đáo, tế nhị. Từ tấm bé, cầm đôi đũa là khắc biết “so” để “sánh” cho bằng, ngay thẳng, đôi nào ra đôi ấy, đầu nào ra đầu nấy. Việc nhỏ nhặt ấy cứ ăn sâu vào tâm thức, ý thức để rồi lớn lên vào đời trở thành người ý tứ, biết suy nghĩ, nói năng, hành xử cho “ra đầu ra đũa”. Trong đối nhân xử thế, lối nhìn nhận sự việc, đánh giá con người một cách hồ đồ, thiếu quan sát, không cân nhắc phân biệt, cứ “vơ đũa cả nắm” là vô cùng tai hại, hậu quả không lường. Đặc biệt trong triết lý về lứa đôi, hình tượng đôi đũa đã thể hiện khá tròn vai. Thật là éo le, khốn khổ, day dứt trong cảnh: “Bây giờ chồng thấp vợ cao/ Như đôi đũa lệch so sao cho bằng”. May mắn và hạnh phúc biết bao khi “Hai ta làm bạn thong dong/ Như đôi đũa ngọc nằm trong mâm vàng”.

(Biên soạn dựa theo bài viết “Nguồn gốc của văn hoa dùng đũa”, theo luocsutocviet.com)

31.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

31.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Mục đích chính của văn bản “Đôi đũa” là gì?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: trình bày suy nghĩ của mình về vấn đề: Làm thế nào để không hòa tan bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa?

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Dẫn dắt: Trong thời đại toàn cầu hóa, các nền văn hóa không ngừng giao thoa và ảnh hưởng lẫn nhau, tạo nên diện mạo đa sắc cho thế giới hiện đại. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra nguy cơ các giá trị văn hóa bản địa bị mai một, thậm chí bị “hòa tan”.

- Giới thiệu vấn đề: Văn bản “Đôi đũa” không chỉ cung cấp cái nhìn mới mẻ về nguồn gốc văn hóa mà còn khơi gợi suy ngẫm sâu sắc về việc bảo vệ bản sắc dân tộc.

- Nêu luận đề: Vấn đề đặt ra là: Làm thế nào để không hòa tan bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa?

* Thân bài:

a. Giải thích vấn đề

- Bản sắc văn hóa dân tộc: Là những giá trị vật chất và tinh thần đặc trưng, được hình thành và phát triển trong quá trình lịch sử của một cộng đồng người (ngôn ngữ, tín ngưỡng, phong tục, nghệ thuật, ẩm thực...).

- Toàn cầu hóa: Quá trình hội nhập sâu rộng về kinh tế, văn hóa, xã hội giữa các quốc gia trên thế giới.

- Nguy cơ “hòa tan” văn hóa: Là hiện tượng bản sắc dân tộc bị lu mờ, mất dần vị trí khi tiếp xúc với các nền văn hóa mạnh hoặc phổ biến toàn cầu.

b. Phân tích: Liên hệ văn bản “Đôi đũa”

- Nội dung liên quan: Tranh luận về nguồn gốc đôi đũa – vật dụng tưởng như giản đơn nhưng chứa đựng cả chiều sâu văn hóa lúa nước Đông Nam Á, phản bác lại nhận định lâu nay cho rằng đó là sản phẩm của Trung Hoa.

- Ý nghĩa:

+ Sự tranh luận cho thấy việc xác định nguồn gốc văn hóa chính xác là cần thiết để gìn giữ niềm tự hào và căn tính văn hóa dân tộc.

+ Nếu không nghiên cứu, hiểu biết và phản biện, rất dễ đánh mất hoặc bị đồng hóa.

c. Làm thế nào để không hòa tan bản sắc văn hóa dân tộc?

- Hiểu và tự hào về văn hóa dân tộc

+ Học sinh, người trẻ cần tìm hiểu lịch sử, văn hóa, phong tục tập quán nước mình.

+ Có cái nhìn tỉnh táo trước những ảnh hưởng từ văn hóa ngoại lai.

- Bảo tồn qua thực hành và gìn giữ trong đời sống

+ Gìn giữ tiếng Việt, trang phục truyền thống, phong tục, món ăn, nhạc dân gian, lễ hội...

+ Sống và ứng xử theo những giá trị văn hóa tốt đẹp: nhân nghĩa, khiêm nhường, hiếu kính, đoàn kết,...

- Sáng tạo và phát huy trong môi trường hiện đại

+ Ứng dụng công nghệ để lan tỏa giá trị văn hóa (ví dụ: làm phim tài liệu, video trên mạng xã hội về văn hóa truyền thống).

+ Biến di sản thành “sức mạnh mềm” trong quảng bá quốc gia (ẩm thực, thời trang, du lịch…).

- Có bản lĩnh chọn lọc văn hóa

+ Không bài xích cái mới, cái ngoại lai, nhưng phải tiếp nhận một cách chọn lọc, phù hợp với thuần phong mỹ tục.

c. Phản đề

- Nếu không chủ động giữ gìn, người dân dễ bị cuốn theo xu hướng văn hóa đại chúng, dẫn đến đánh mất gốc rễ dân tộc.

- Bản sắc không được bảo tồn sẽ khiến quốc gia mất đi sự khác biệt, độc lập và sức hút riêng.

* Kết bài:

- Khẳng định lại vấn đề: Không để bản sắc dân tộc bị hòa tan là một nhiệm vụ cấp thiết trong thời đại toàn cầu hóa.

- Mở rộng: Giữ gìn bản sắc không chỉ là trách nhiệm của nhà nước hay nhà nghiên cứu, mà của mỗi cá nhân – đặc biệt là thế hệ trẻ – những người sẽ tiếp nối và lan tỏa văn hóa Việt trong tương lai.

Bài văn tham khảo

Trong thời đại toàn cầu hóa, nơi biên giới quốc gia ngày càng trở nên mờ nhạt, sự giao thoa giữa các nền văn hóa là điều tất yếu. Thế giới ngày càng phẳng hơn, nhưng cũng đồng thời đặt ra thách thức: làm sao để một dân tộc không bị hòa tan, không mất đi bản sắc văn hóa riêng biệt của mình? Câu chuyện về nguồn gốc đôi đũa trong văn bản “Đôi đũa” đã không chỉ là một chi tiết văn hóa thú vị, mà còn là lời nhắc nhở sâu sắc về giá trị của việc giữ gìn bản sắc dân tộc trong bối cảnh hội nhập.

Đôi đũa – vật dụng tưởng như nhỏ bé và phổ biến – lại trở thành tâm điểm của một cuộc tranh luận về nguồn gốc. Nhiều người từ lâu cho rằng đôi đũa là sản phẩm của văn minh Trung Hoa, nhưng qua phân tích lịch sử trong văn bản, tác giả đã chứng minh: đũa thực chất xuất phát từ nền văn minh lúa nước Đông Nam Á – nơi tre trúc là vật liệu quen thuộc, nơi con người phải nghĩ cách ăn cơm, gắp cá, chấm nước mắm – những thực phẩm đặc trưng mà không thể bốc bằng tay. Việc khẳng định nguồn gốc ấy không chỉ mang tính sử học, mà còn thể hiện ý thức bảo vệ chủ quyền văn hóa – điều cần thiết để tránh sự đánh mất hoặc đồng hóa trong thế giới toàn cầu.

Vậy, làm thế nào để không bị “hòa tan” trong biển lớn văn hóa toàn cầu? Trước hết, mỗi cá nhân cần hiểu và tự hào về văn hóa dân tộc mình. Hiểu để yêu, để quý, để giữ gìn. Giới trẻ ngày nay cần được giáo dục không chỉ về lịch sử chiến tranh, mà còn về lịch sử văn hóa, phong tục, ngôn ngữ, ẩm thực… để nhận diện mình là ai trong bức tranh thế giới đa sắc. Chẳng hạn, chỉ từ một hành động đơn giản như cầm đôi đũa “so cho bằng” cũng ẩn chứa triết lí sống cân bằng, cẩn trọng, hài hòa – những giá trị không nên bị lãng quên.

Thứ hai, bản sắc văn hóa phải được bảo tồn không chỉ bằng lời nói, mà bằng thực hành và sáng tạo. Chúng ta không thể “đóng băng” văn hóa trong bảo tàng, mà cần “kích hoạt” nó trong đời sống hiện đại. Nhiều bạn trẻ hiện nay đã sử dụng mạng xã hội để quảng bá áo dài, ẩm thực Việt, lễ hội truyền thống… theo cách mới mẻ, gần gũi. Đó chính là biểu hiện của việc phát huy văn hóa trong thời đại số.

Cuối cùng, cần có bản lĩnh văn hóa – tức khả năng chọn lọc cái hay, cái đẹp của thế giới mà không đánh mất gốc rễ của mình. Sự hội nhập chỉ thật sự có ý nghĩa khi ta biết mình là ai giữa muôn vàn tiếng nói.

Giữ gìn bản sắc dân tộc không đồng nghĩa với bảo thủ, khép kín. Ngược lại, đó là một hành trình tỉnh thức và sáng tạo. Nếu biết giữ mình, dân tộc không những không bị hòa tan, mà còn có thể lan tỏa giá trị độc đáo ra thế giới. Như đôi đũa – một biểu tượng tưởng chừng bình dị – nhưng lại chứa đựng cả một nền văn hóa sâu xa và bền bỉ, điều làm nên bản lĩnh và vẻ đẹp riêng của một dân tộc.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Nêu quan điểm về ý nghĩa của việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống hiện đại.

- Hệ thống ý

+ Trong dòng chảy hiện đại hóa và toàn cầu hóa, việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống càng trở nên cấp thiết, bởi đó là cội nguồn làm nên bản sắc của mỗi dân tộc.

+ Văn bản “Đôi đũa” đã cho thấy: ngay cả một vật dụng giản dị như đôi đũa cũng ẩn chứa những tầng sâu triết lí sống, lối ứng xử và tinh thần cộng đồng của người Việt.

+ Việc bảo tồn không chỉ dừng lại ở bảo tàng hay trưng bày, mà quan trọng hơn là giữ cho văn hóa sống trong ý thức, hành vi và nếp sống hàng ngày.

+ Phát huy giá trị truyền thống chính là làm mới mà không đánh mất bản chất, là giữ cho cội rễ bám sâu ngay giữa những đổi thay không ngừng.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ quan điểm về ý nghĩa của việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống hiện đại.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Trong dòng chảy hiện đại hóa và toàn cầu hóa, việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống càng trở nên cấp thiết, bởi đó là cội nguồn làm nên bản sắc của mỗi dân tộc. Văn bản “Đôi đũa” đã cho thấy: ngay cả một vật dụng giản dị như đôi đũa cũng ẩn chứa những tầng sâu triết lí sống, lối ứng xử và tinh thần cộng đồng của người Việt. Đôi đũa không chỉ dùng để ăn, mà còn tượng trưng cho sự cân bằng, đồng thuận, hài hòa – những giá trị nền tảng trong đời sống gia đình và xã hội. Tuy nhiên, trong nhịp sống hiện đại, không ít giá trị truyền thống đang dần bị lãng quên hoặc thay thế bởi các sản phẩm văn hóa ngoại lai. Việc bảo tồn không chỉ dừng lại ở bảo tàng hay trưng bày, mà quan trọng hơn là giữ cho văn hóa sống trong ý thức, hành vi và nếp sống hàng ngày. Phát huy giá trị truyền thống chính là làm mới mà không đánh mất bản chất, là giữ cho cội rễ bám sâu ngay giữa những đổi thay không ngừng. Khi gìn giữ văn hóa, cũng là khi ta giữ gìn chính mình.