Bức tranh (trích)

(Nguyễn Minh Châu)

“Tôi có tính hay lãng quên những việc không đáng quên một chút nào, nhưng ông trời vốn dĩ phủ bẩm cho tôi một trí nhớ đôi lúc chớp lóe lên, có thể nhìn thấy rõ một ngày trong đời của tôi hồi sáu bảy buổi, như nhìn vào một bức ảnh cũ. Thế là tôi đã nhận ra được người thanh niên làm nghề cắt tóc đó. Đúng, chính là người chiến sĩ đã “thổ” tranh cho tôi, tám năm về trước. Ôi chao, lúc ấy, tôi chỉ muốn có một cái mặt nạ, hoặc bé xíu lại như một hạt đậu, trên cái ghế cắt tóc. Tôi biết nói thế nào để các bạn có thể cảm thụ được cái cảm giác phạm tội của tôi lúc ấy nhỉ? Có bao giờ bạn dọn nhà không? Khi người ta phải thay đổi chỗ ở, có những thứ đồ đạc. tưởng mất biển từ lâu, lục lợi, tìm kiếm khắp vẫn không thấy, thì tự nhiên lòi mặt ra tận trong góc tù, dưới gầm giường. Có những thứ đồ vật vô nghĩa. Có những thứ nhắc tới một chút kì niệm đẹp đẽ. Có những thứ gọi lên một câu chuyện chẳng hay ho gì, tưởng đã quên hắn cái chuyện đó thì bây giờ cái đồ vật lại từ xó xinh, bụi bặm, từ trong xó tối từ từ bỏ ra, cái vật vô tri lại thủ thỉ nói chuyện với anh, khiển trách anh, lên án anh.

Tại sao ngày ấy tôi đã không đưa “tấm ảnh” đến cho gia đình anh? Tại sao tôi không giữ lời hứa? Mà tôi vẫn còn nhớ, tôi đã hứa với anh và cả với tôi nữa, đinh ninh và hùng hồn lắm, và cũng thực tâm lắm chứ? Trong cái đêm ấy, khi tôi ngồi bên anh trên phiến đá giữa khu rừng bên nước bạn, giá có phải chạy qua làn đạn của địch, hay băng qua ngọn lửa, thì tôi cũng quyết định sẽ vượt qua, để đưa tấm hình về trao tận tay những người trong gia đình anh, để đền đáp chút ít tấm lòng độ lượng quá lớn lao nhưng lặng lẽ mà anh đã đối xử với tôi. Lúc ấy, mắt tôi đã rưng rưng khi nghe kể chuyện ở ngoài này, bà mẹ anh đang nhầm tưởng anh đã hi sinh. Và buổi sáng hôm sau,  lúc chia tay nhau, tôi lại còn hứa đi hứa lại, để cho anh trở về thật yên tâm và tôi lại còn nhớ, tôi đã nắm tay nhiều lần không nở rồi, tôi ôm anh, rồi thật là giả dối chua, tôi lại còn hôn anh nữa, trước khi lên đường đi chặng tiếp. Từ bữa đó, tôi đi bộ nòng rã gần ba tháng thì ra đến Hà Nội. Ngày đó, khi đặt chân về đến Hà Nội, tôi vẫn còn mang ý định đến thăm nhà anh ngay, và mang theo bức vẽ đến. Nhưng chỉ sau một tuần lễ, tôi đã thiết lập được với cái xã hội hậu phương chung quanh những mối quan hệ mới, cái không khí chiến trường tự nhiên nhạt nhòa đi, cái mối nhiệt tâm của lúc còn ở trong đó vơi bớt đi - không, đừng đổ lỗi cho hoàn cảnh! Tôi phải nhận rằng, chỉ sau một tuần lễ, được bè bạn sành sỏi nhất trong nghề đánh giá bức kí họa thật cao, tôi liền lờ quên cái người mẹ đang ôm ấp mối đau khổ vì ngộ nhận con trai đã hi sinh đang ở ngay trong thành phố, tôi liền đóng gói bức kí họa chung với những bức tranh đem đi dự triển lãm Việt Nam ở nước ngoài. Ý vào ngày giờ đi quả cấp bách, tôi cũng không kịp nghĩ đến việc tới thăm bà mẹ anh nữa!

Có những lúc con người ta không còn chỗ trú nấp. Đó là cái lúc ngồi ngửa mặt lên chiếc ghế, tôi nhận ra anh một cách chắc chắn, biết không thể nào nhầm được nữa! Tôi chỉ còn mong anh không nhận ra tôi. Không, nhất định anh phải nhận ra chứ, khuôn mặt tôi gần mười năm nay chụp ảnh thấy ít thay đổi lắm. Mà cái mặt mình chỉ cách mặt anh có mấy tấc. Cặp mắt anh lại đang nhìn xói vào cái mặt tôi đang được bàn tay anh dằn ngửa ra. Da mặt tôi cứ dày lên. Tôi nhắm mắt, rồi mở mắt. Mỗi lúc mở mắt, tôi không thể nhìn đi đâu khác cặp mắt anh. Trời ơi, có lẽ tôi ngồi trên ghế cắt tóc ở cái quán này đã một nửa thế kỉ? Chốc nữa, sắp tới, anh sẽ làm gì tôi đây?”

(Trích Bức tranh - Nguyễn Minh Châu, theo isach.info)

Đoạn trích trên được kể theo ngôi thứ mấy? Người kể là ai?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích diễn biến nội tâm của nhân vật “tôi” trong đoạn trích ngữ liệu văn bản “Bức tranh” của Nguyễn Minh Châu.

- Hệ thống ý:

+ Tâm trạng khi nhận ra người thợ cắt tóc chính là chiến sĩ năm xưa

. Bất ngờ, bối rối, mong muốn “có cái mặt nạ” để trốn tránh.

. Xuất hiện mặc cảm tội lỗi, dằn vặt, xấu hổ trước sự thất hứa.

+ Quá khứ hiện về qua hồi ức

. Nhớ lại lời hứa sẽ trao bức tranh cho mẹ người lính.

. Ban đầu nhiệt tình, thành tâm, thậm chí sẵn sàng hi sinh để giữ lời hứa.

. Nhưng khi về Hà Nội, bị cuốn vào đời sống mới, danh vọng nghệ thuật → dần lãng quên trách nhiệm.

. Tự phê phán bản thân: không đổ lỗi cho hoàn cảnh, thừa nhận mình đã ích kỉ, giả dối.

+ Tâm trạng khi ngồi trên ghế cắt tóc

. Lo âu, xấu hổ, căng thẳng cực độ: “da mặt tôi cứ dày lên”, “mỗi lúc mở mắt, tôi không thể nhìn đi đâu khác cặp mắt anh”.

. Cảm giác “không còn chỗ trú nấp”: lương tâm bị dồn đến bước đường cùng, buộc phải đối diện.

=> Nhân vật hiện lên vừa chân thực, vừa đầy yếu đuối, phức tạp: có tình nghĩa nhưng cũng dễ buông xuôi, phản bội chính lời hứa của mình.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Phân tích rõ diễn biến nội tâm của nhân vật “tôi” trong văn bản ngữ liệu.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong truyện ngắn Bức tranh của Nguyễn Minh Châu, nhân vật “tôi” hiện lên với những diễn biến nội tâm phức tạp và đầy giằng xé. Khi bất ngờ nhận ra người thợ cắt tóc chính là người lính năm xưa từng tặng mình bức tranh, “tôi” rơi vào trạng thái bối rối, hổ thẹn, chỉ muốn có một “cái mặt nạ” để trốn tránh. Quá khứ lập tức ùa về, gợi nhắc những lời hứa chân thành ngày trước: sẽ mang bức kí họa về trao cho mẹ người lính để bù đắp phần nào nỗi đau của bà. Thế nhưng, khi trở lại Hà Nội, chỉ sau một tuần, bị cuốn vào những mối quan hệ mới, ánh hào quang của nghề nghiệp đã khiến “tôi” quên đi trách nhiệm, thậm chí dùng bức tranh ấy như một tác phẩm triển lãm. Ý thức được sự thật cay đắng này, “tôi” tự nhận ra sự giả dối và ích kỉ của bản thân, không thể vin vào hoàn cảnh để biện minh. Giờ đây, ngồi trên ghế cắt tóc, trong khoảng cách chỉ vài tấc mặt, nhân vật cảm thấy xấu hổ, căng thẳng tột độ, như “không còn chỗ trú nấp” trước ánh mắt của người lính. Diễn biến tâm trạng ấy đã khắc họa rõ sự giằng xé lương tâm, đồng thời gợi ra thông điệp sâu sắc: con người chỉ thực sự thanh thản khi sống trung thực và có trách nhiệm với tình nghĩa quá khứ.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích văn bản ngữ liệu “Bức tranh” của Nguyễn Minh Châu.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Nguyễn Minh Châu: cây bút tiên phong của văn học đổi mới, thường đào sâu vào số phận, lương tâm và nhân cách con người trong chiến tranh và đời sống hậu chiến.

- Giới thiệu tác phẩm Bức tranh: truyện ngắn tiêu biểu phản ánh sự dằn vặt, thức tỉnh lương tâm.

- Nêu vấn đề: Bức tranh không chỉ khắc họa diễn biến nội tâm nhân vật “tôi” mà còn đặt ra câu hỏi về trách nhiệm, tình nghĩa và lương tâm con người.

* Thân bài:

a. Hoàn cảnh và cốt truyện chính

- Cuộc gặp gỡ tình cờ giữa “tôi” – một họa sĩ – và người thợ cắt tóc vốn là người lính từng vẽ tặng “tôi” bức kí họa 8 năm trước.

- Bức tranh trở thành điểm tựa gợi mở toàn bộ câu chuyện: lời hứa, sự thất hứa, mặc cảm, sự trốn tránh và đối diện của nhân vật.

b. Diễn biến nội tâm nhân vật “tôi”

- Khi nhận ra người lính: bất ngờ, bối rối, mong trốn tránh, cảm giác tội lỗi dồn nén.

- Nhớ lại quá khứ:

+ Đêm chia tay nơi chiến trường: thành tâm hứa hẹn, xúc động, tràn đầy quyết tâm.

+ Trở về Hà Nội: bị cuốn theo danh vọng, sự nghiệp, lãng quên trách nhiệm.

+ Tự phê phán: nhận lỗi về mình, ý thức sự giả dối và ích kỉ.

- Khi ngồi trên ghế cắt tóc: căng thẳng cực độ, xấu hổ, cảm giác “không còn chỗ trú nấp” trước ánh mắt của người lính – biểu tượng của lương tâm.

c. Giá trị nội dung

- Khắc họa chân thực sự yếu đuối, phức tạp của con người trước sự cám dỗ của danh vọng và sự lãng quên.

- Đặt ra vấn đề muôn thuở: con người cần sống có trách nhiệm, thủy chung với quá khứ và tình nghĩa.

- Tác phẩm gợi lời cảnh tỉnh: lương tâm luôn tồn tại, sớm muộn con người cũng phải đối diện.

d. Giá trị nghệ thuật

- Nghệ thuật phân tích tâm lí tinh tế, miêu tả diễn biến nội tâm chân thực, giàu sức lay động.

- Thủ pháp hồi tưởng, đối lập quá khứ – hiện tại, trách nhiệm – lãng quên.

- Giọng điệu tự sự kết hợp chất triết lí, giàu tính chiêm nghiệm.

* Kết bài:

- Khẳng định lại giá trị tư tưởng và nghệ thuật của Bức tranh.

- Tác phẩm không chỉ kể một câu chuyện cá nhân mà còn chạm đến những vấn đề nhân sinh rộng lớn.

- Liên hệ bản thân: mỗi người cần biết sống trung thực, có trách nhiệm với lời hứa, với tình nghĩa, để tìm thấy sự thanh thản trong tâm hồn.

Bài văn tham khảo

Nguyễn Minh Châu là một trong những cây bút tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại. Sau năm 1975, ông trở thành “người mở đường tinh anh và tài năng” cho công cuộc đổi mới tư duy nghệ thuật, luôn trăn trở về số phận, nhân cách và lương tâm con người. Trong dòng chảy ấy, truyện ngắn Bức tranh được xem như một minh chứng sâu sắc, không chỉ khắc họa những biến động tâm lý của nhân vật mà còn gợi ra những suy ngẫm triết lí về trách nhiệm và nhân tính.

Tác phẩm xoay quanh cuộc gặp gỡ bất ngờ giữa nhân vật “tôi” – một họa sĩ – và người thợ cắt tóc, cũng chính là người lính năm xưa từng tặng anh một bức kí họa trong chiến trường. Bức tranh trở thành điểm nút mở ra cả một hồi ức, để nhân vật “tôi” phải đối diện với chính quá khứ, với lời hứa và sự thất hứa của mình. Từ đó, truyện không đi sâu vào sự kiện mà tập trung khắc họa diễn biến nội tâm, qua đó làm sáng rõ chủ đề.

Diễn biến tâm lí nhân vật “tôi” được Nguyễn Minh Châu miêu tả tinh tế và chân thực. Khi bất ngờ nhận ra người lính năm xưa, anh cảm thấy bối rối, mong có thể trốn tránh, muốn “bé xíu lại như hạt đậu”. Cảm giác ấy chính là biểu hiện của mặc cảm tội lỗi. Trong dòng hồi tưởng, nhân vật nhớ lại đêm chia tay trên chiến trường: khi ấy anh đã hứa sẽ trao bức kí họa cho gia đình người lính, thậm chí sẵn sàng vượt qua làn đạn để giữ lời hứa. Thế nhưng, khi trở về Hà Nội, giữa những bon chen của hậu phương, anh đã dần quên đi. Niềm xúc động bị thay thế bởi danh vọng, cái tôi nghệ sĩ đã lấn át trách nhiệm và nghĩa tình. Anh tự nhận lỗi về mình, ý thức rõ sự giả dối và ích kỉ trong cách hành xử. Đỉnh điểm của sự dằn vặt là khoảnh khắc ngồi trên ghế cắt tóc, đối diện trực tiếp với ánh mắt người lính. Anh cảm thấy “không còn chỗ trú nấp”, da mặt như dày thêm, từng giây phút trôi qua nặng nề như cả nửa thế kỉ. Chính ánh mắt ấy đã trở thành biểu tượng của lương tâm – thứ con người không thể né tránh.

Bức tranh vì thế mang nhiều giá trị sâu sắc. Về nội dung, tác phẩm phản ánh chân thực sự yếu đuối và phức tạp trong đời sống tinh thần của con người, đồng thời đặt ra vấn đề muôn thuở: con người cần sống có trách nhiệm, trung thực, thủy chung với quá khứ và tình nghĩa. Đây không chỉ là câu chuyện cá nhân mà còn là lời cảnh tỉnh cho tất cả: lương tâm luôn tồn tại, và con người sớm muộn cũng phải đối diện với chính nó. Về nghệ thuật, truyện ngắn gây ấn tượng bởi khả năng phân tích tâm lí tinh tế, giọng điệu giàu chất triết lí, kết hợp khéo léo hồi tưởng quá khứ với hiện tại, tạo nên chiều sâu cho nhân vật và cho vấn đề đặt ra.

Có thể nói, Bức tranh là một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của Nguyễn Minh Châu trong giai đoạn đổi mới. Truyện không chỉ cho ta thấy một số phận, một câu chuyện đời mà còn gợi lên nỗi day dứt muôn đời về trách nhiệm, tình nghĩa và sự trung thực. Đọc tác phẩm, mỗi người đều có thể soi chiếu lại chính mình, để biết sống ngay thẳng, giữ lời hứa, sống có trách nhiệm hơn với quá khứ và với những con người đã đi qua đời mình.