Nguyễn Văn Trỗi (1 tháng 2 năm 1940 – 15 tháng 10 năm 1964) là một liệt sĩ, chiến sĩ Cộng sản đã thực hiện vụ ám sát không thành nhằm vào phái đoàn quân sự cao cấp do Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Robert McNamara và đại sứ Henry Cabot Lodge, Jr. đến thăm Việt Nam Cộng hòa vào tháng 5 năm 1964 để hoạch định sách lược chiến tranh ở Việt Nam. Anh bị bắt giam và bị tòa án quân sự Việt Nam Cộng hòa kết án tử hình.

9h45′ ngày 15/10/1964, từ trường bắn Chí Hòa, người thanh niên Sài Gòn Nguyễn Văn Trỗi đã đi vào lịch sử dân tộc, sau những tiếng hô vang vọng hồn thiêng sông núi: “Hãy nhớ lấy lời tôi!”. Sự hy sinh anh dũng của anh đã trở thành niềm tự hào và kính trọng của mỗi người dân Việt Nam, như nhà thơ Tố Hữu đã thay lời diễn tả: “Có những phút làm nên lịch sử/ Có cái chết hóa thành bất tử / Có những lời hơn mọi bài ca/Có con người như chân lý sinh ra”.

Đoạn trích sau đây nằm ở gần cuối tác phẩm Sống như anh.

Sau này chính chị X. tìm cách thoát ngục được đã tìm tôi và kể lại đầu đuôi câu chuyện anh Trỗi về giam tổng nha như sau:

“Sáng ngày 4-8, sân nhà giam còn đông anh em tù đang làm lao công thì có một xe hồng thập tự tới đỗ ngay xế của phòng giam phụ nữ. Cửa xe vừa mở, các chị nghe tiếng người bên trong la lớn: “Tôi đi một mình được”. Rồi trông thấy một anh tù đang gạt tay hai thằng mật thám ác ôn. Nhưng anh không đi nổi, anh cúi xuống chống hai tay xuống sàn xe, kéo lê theo một chân cứng đờ, bó bột trắng toát. Anh chỉ mặc chiếc quần xà lỏn, áo sơ mi xám.

Khi anh vừa ngẩng mặt lên thì chị X. nhận ra ai rồi. Chị liền la lớn: “Anh Trỗi, anh Trỗi!”. Toàn thể các má, các chị xổ cả ra hàng hiên, nơi bọn mật thám vẫn nghiêm cấm không cho tù nhân nào bén mảng tới. Ai cũng mừng rỡ xuýt xoa: “Chồng cái Quyên đây rồi, anh Trỗi, anh Trỗi!” Như một luồng điện, tin anh Trỗi tới lan đi rất nhanh, từ phòng giam này vang sang phòng giam khác tiếng la mừng rỡ: “Anh Trỗi!” Tất cả anh em tù chạy tới quây lấy chiếc xe hồng thập tự hỏi nhau luống cuống: “Anh Trỗi đâu, anh Trỗi đâu?”…hàng chục cái lưng của anh em tù ghé vào bịt kín cả thành xe. Anh liền nhoài hẳn người ra ôm lấy một anh, hai tay bó chặt lấy mình, lấy cổ anh tù, má anh áp chặt vào má anh tù. Các anh khác vô lấy anh Trỗi đỡ lưng, dỡ chân anh. Sự việc diễn ra nhanh đến nỗi bọn mật thám ngơ không sao đối phó nổi…

Ngay sáng hôm sau, ngày 5-8 khoảng chín giờ, chúng đưa anh Trỗi ra toà. Anh Lời dìu anh Trỗi đi rất khó nhọc.

Nói tới đây, chị X. kể lại với tôi rất chi tiết, chị gọi mười phút sống bên anh Trỗi là mười phút quý báu của đời chị:

“Mình ngồi cách anh có ba thước, chưa đến ba thước. Quyên còn lạ gì nữa, phòng giam phụ nữ đối diện ngay với cái bàn nhỏ của tên giám thị vẫn chuyên lo chạy xe chở tù nhân đi về. Anh Trỗi tới ngồi trên một chiếc ghế cạnh bàn. Anh mặc áo sơ mi xám, quần xanh dài, đầu chải hằn hoi. Khác với dạo Quyên vào thăm anh ở nhà thương, anh mập hơn, da hồng hào. Anh không cười nhưng nét mặt rất tươi, anh cứ nhìn bọn mình.

Anh Trỗi ngôi xoay lưng nhìn thẳng vào nhà giam phụ nữ. Mắt anh nhìn lạ lắm như muốn cười, muốn nói gì với bọn mình. Bọn mình đã thầm nhắc nhau cố nói cho anh nghe những lời Quyên nhắn lại nhưng không nổi. Bốn thằng mặt thám ác ôn nổi tiếng đã canh gác anh, trong đó có ba thằng không rời anh một bước. Chắc Quyên còn nhớ những thằng xếp Giáp, xếp Lực, Tám Hiếu. Anh Trỗi vừa ngồi được một, hai phút thì thằng xếp Lực, cái thằng ốm yếu mặt xương xương hỏi anh có vẻ giễu cợt:

– Sao anh còn trẻ, vợ anh tôi biết còn xuân lắm, mới cưới, như thế không lo hạnh phúc gia đình lại đi nghe Việt cộng xúi làm việc bậy bạ như vậy?

Anh Trỗi không nhìn bọn mình nữa, anh cười nhếch mép nói:

– Bậy bạ à, tôi nghĩ đến tương lai của tôi, tôi thấy tôi làm rất đúng. Giết Mỹ lại là bậy bạ à?

Thằng xếp Lực hỏi tiếp:

– Làm thế sao lại gọi là làm đúng? Đấy, anh mang thương tật như vậy, nghe chúng nó xúi giục thì kết quả như vậy đấy.

Anh nói to hơn, nhìn thẳng vào mặt tên này:

– Không có ai xúi giục cả. Tôi căm thù Mỹ, căm thù thẳng Mắc Na-ma-ra đã gây bao nhiêu đau khổ cho miền Nam, cho nên tôi tìm giết nó.

Xếp Giáp, tên ác ôn khét tiếng của nhà tù Gia Định ngay trước mặt anh, nói:

– Thì đến giờ phút này đã rõ ràng rồi, anh chưa thấy lợi gì mà chỉ thấy gãy chân vào tù.

Vẻ mặt anh mỗi lúc một căm giận, bàn tay nắm lấy mép bàn, anh nói dõng dạc, chậm hơn mấy câu trước.

– Tôi nói với mấy người: tôi làm việc phải, tôi giết bọn cướp nước thì dù nguy hiểm, dù thương tật hay hi sinh, tôi cũng vui lòng. Tôi không thể sống như bọn tay sai được an thân để làm hại đồng bào.

Thằng xếp Giáp vẫn mày chai, mặt đá hỏi anh:

– Tay sai à?

Anh gật đầu. Bọn mình nghe anh nói hồi hộp quá Quyên ạ. Ba thằng ác ôn như mấy con hùm beo gầm gừ, lồng lộn quanh anh mà không sao uy hiếp nổi anh. Không có bài học bất khuất nào thấm thía đối với mình bằng lúc này. Mình thấy tự hào được đứng trong hàng ngũ có những người như anh, được là đồng chí của anh. Anh quay sang trái, quay sang phải, khí thế thực hiên ngang anh trả lời ngay tức khắc từng câu nói đê hèn của chúng.

Thằng xếp Giáp nói trắng ra:

– Nhưng mà đời bọn này có bao giờ khổ đâu. Lúc nào cũng thừa ăn, vợ con sung sướng. Đến bây giờ còn nói như anh, không có chút ân hận gì thì mong nhẹ tội sao được.

Anh khinh bỉ chúng nó quá, anh lắc đầu nói:

– Sống như các người, tôi không sống nổi, sống như thế thì thà chết còn hơn!

Thằng Tám Hiếu mặt luôn đỏ gay, cao lớn từ ngoài cửa bước vô. Nó cười chỉ vào chân anh:

– Chết đến nơi còn bướng, cái chân kia gãy chính vì nghe lời Việt cộng xúi giục.

Lúc này anh không thể nào chịu đựng được nữa, đột nhiên anh đứng phắt dậy, tay anh đập mạnh về phía trước, anh đứng thẳng như không hề có thương tật nặng ở chân.

Anh bước đi mấy bước không thèm quay lại nhìn bọn ác ôn này, anh nói lớn:

– Các người thật đáng ghê tởm. Tôi không thèm nói với các người nữa.

Anh Lời đang ngồi dựa vào tường, vội bước nhanh tới bên anh, giữ tay anh, sợ anh ngã. Nhưng riêng mình, mình thấy lúc ấy anh khoẻ lạ. Anh vẫn đứng thẳng nhìn ra ngoài trời.

Xe ô tô vừa tới, chúng đưa anh đi ngay. Sáng hôm đó chúng đưa anh và anh Lời ra toà. Bọn mình nhổm cả dậy gọi anh: “Anh Trỗi, anh Trỗi!” và vẫy anh. Hai tay anh bám lấy thành xe, anh quay lại nhìn bọn mình lần nữa.

Suốt ngày hôm đó và cả tới những hôm sau rảnh lúc nào gần gũi được nhau, anh em tù lại bắt bọn mình kể lại mười phút quý báu được sống bên anh Trỗi. Và không ai bảo ai, từ đấy mỗi lần có người bị gọi lên tra tấn hay đi đày, anh chị em tù thường động viên nhau: “Bất khuất như anh Trỗi, sống như anh Trỗi!”

(Sống như anh -Trần Đình Vân. NXB Kim Đồng, 2021)

Trần Đình Vân là Nhà báo Thái Duy tên thật là Trần Duy Tấn, sinh năm 1926 tại Bắc Giang. Cái tên Trần Đình Vân gắn với tên cuốn truyện “Sống như Anh”. Nhiều tác phẩm của ông gắn với các giai đoạn lịch sử cách mạng sôi động của dân tộc.

(*) Nhan đề do nhóm biên soạn đặt

Câu 1: