DÒNG SÔNG ƠI CHẢY VỀ ĐÂU?

(Bùi Nguyễn Trường Kiên)

Dòng sông ơi chảy về đâu
có ngang qua con đường làng thuở ấy
thời vụng dại nào ta có thấy
mắt mẹ buồn bên vạt sắn nương dâu.

Dòng sông ơi chảy về đâu
có mang được giùm ta lời nhắn
đã giữ mãi từ bao mùa mưa nắng
đất quê mình ai quên được ngàn sau.

Dòng sông ơi chảy về đâu
có ngang qua cánh rừng xưa ta ở
cho ta gởi trăm nghìn lần nỗi nhớ
cánh rừng xưa bè bạn thuở ban đầu.

Dòng sông ơi chảy về đâu
có ngang qua chỗ bạn ta nằm ngày ấy
mùa này biên giới mây trắng nhiều lắm đấy
đừng bay đi kẻo nắng những mái đầu.

Dòng sông ơi chảy về đâu
có ngang qua một thời kỷ niệm
ai nhớ ai quên ai suốt đời tìm kiếm
riêng ta buồn thức suốt những đêm thâu.

Dòng sông ơi chảy về đâu?

4.5.1996

(Theo saigongiaiphong.org.vn)

Xác định thể thơ và dấu hiệu nhận biết thể thơ của văn bản.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích bài thơ “Dòng sông ơi chảy về đâu?” của Bùi Nguyễn Trường Kiên.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu chung về thơ trữ tình hiện đại Việt Nam: thường mang nặng cảm xúc cá nhân, gắn với ký ức, quê hương và thân phận con người.

- Giới thiệu tác giả và bài thơ: “Dòng sông ơi chảy về đâu?” của Bùi Nguyễn Trường Kiên là một thi phẩm giàu cảm xúc, thể hiện nỗi nhớ quê, tình mẹ, tình bạn và hoài niệm thời tuổi trẻ.

- Nêu vấn đề nghị luận: Bài thơ gây ấn tượng sâu sắc bởi nội dung trữ tình sâu lắng và hình ảnh nghệ thuật giàu sức gợi.

* Thân bài:

1. Hình ảnh dòng sông – biểu tượng trung tâm

- Dòng sông lặp lại qua từng khổ thơ như một lời gọi da diết, là biểu tượng cho:

+ Dòng thời gian đã trôi qua.

+ Dòng ký ức đang quay trở về.

+ Khát vọng tìm lại những gì đã mất: tuổi thơ, người thân, kỷ niệm.

- Câu hỏi “Dòng sông ơi chảy về đâu?” tạo điểm nhấn nhạc tính và thể hiện tâm trạng day dứt, khắc khoải, không nguôi.

2. Nỗi nhớ quê hương và tình mẹ sâu sắc

- Hình ảnh “con đường làng”, “vạt sắn, nương dâu”, “mắt mẹ buồn” là những biểu tượng thân thuộc của làng quê.

- Gợi nhớ thời “vụng dại” – thời thơ ấu ngây ngô, thiếu hiểu biết.

→ Thể hiện nỗi ân hận muộn màng và tình mẫu tử sâu nặng trong tâm hồn người con xa quê.

3. Tình cảm với bạn bè, đồng đội – hoài niệm chiến tranh

- Nhắc đến “cánh rừng xưa”, “bè bạn thuở ban đầu”, “chỗ bạn ta nằm ngày ấy” → gợi về một thời tuổi trẻ, có thể là thời chiến.

- Hình ảnh “biên giới”, “mây trắng”, “đừng bay đi kẻo nắng những mái đầu” gợi thương xót cho những người đã hy sinh hoặc đang già đi trong lặng lẽ.

→ Bài thơ mang đậm tình cảm đồng đội, tri ân quá khứ và sự mất mát khó nguôi.

4. Dòng sông và những kỷ niệm không thể quên

- Tác giả nhắn gửi dòng sông mang đi lời nhắn, nỗi nhớ, khắc khoải về “một thời kỷ niệm”.

- Câu thơ “ai nhớ ai quên ai suốt đời tìm kiếm” gợi nên nỗi cô đơn, hoang hoải giữa cuộc sống hiện tại, khi quá khứ và hiện tại không còn liền mạch.

- Kết thúc bằng hình ảnh “ta buồn thức suốt những đêm thâu” – một nỗi buồn âm thầm, sâu sắc và dai dẳng.

* Kết bài:

- Khẳng định lại giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ:

+ Là lời tri ân sâu sắc với quê hương, mẹ, bạn bè và ký ức.

+ Sử dụng hình ảnh dòng sông như một biểu tượng nghệ thuật xuyên suốt, giọng thơ da diết, trầm lắng.

- Mở rộng: Bài thơ là tiếng lòng của những người từng trải, biết sống để nhớ và để gìn giữ những điều thiêng liêng nhất của đời người.

Bài văn tham khảo

Thơ ca hiện đại Việt Nam không chỉ là tiếng nói tâm tình của con người trước cuộc sống mà còn là nơi neo giữ ký ức, cội nguồn, nơi chan chứa những nỗi niềm riêng mang đậm màu sắc trữ tình sâu lắng. Trong dòng thơ ấy, “Dòng sông ơi chảy về đâu?” của Bùi Nguyễn Trường Kiên là một khúc thơ đặc biệt, vừa giản dị vừa da diết, vừa mang nỗi nhớ quê hương sâu sắc, vừa là lời tri ân với quá khứ, tình mẹ, tình bạn và một thời tuổi trẻ đã qua.

Hình ảnh trung tâm xuyên suốt bài thơ là “dòng sông” – một biểu tượng giàu tính gợi. Câu hỏi tu từ “Dòng sông ơi chảy về đâu?” được lặp lại ở đầu mỗi khổ thơ không chỉ tạo nên âm hưởng ngân nga, da diết mà còn gợi cảm giác khắc khoải, đau đáu của một tâm hồn luôn hướng về những gì đã xa. Dòng sông ấy không đơn thuần là dòng nước chảy, mà là dòng thời gian, là ký ức, là hành trình trở về miền quê xưa với bao hình ảnh yêu thương.

Bài thơ mở ra với hình ảnh “con đường làng thuở ấy” và “mắt mẹ buồn bên vạt sắn nương dâu”. Chỉ vài nét phác họa, nhà thơ đã vẽ nên cả một không gian làng quê mộc mạc, thân thuộc và hình ảnh người mẹ âm thầm tảo tần. Thời “vụng dại” mà tác giả nhắc đến có lẽ là tuổi thơ non nớt, ngây ngô chưa thấu hiểu tình mẹ. Nỗi buồn trong mắt mẹ khi ấy, giờ đây trở thành nỗi day dứt trong lòng người con tha hương, khiến ta cảm nhận được tình mẫu tử sâu nặng, thầm lặng mà thiêng liêng.

Không chỉ là nỗi nhớ mẹ, bài thơ còn chan chứa tình bạn, tình đồng đội và hoài niệm về những năm tháng tuổi trẻ có thể là thời chiến. Những câu thơ như “có ngang qua cánh rừng xưa ta ở”, “cho ta gởi trăm nghìn lần nỗi nhớ” hay “chỗ bạn ta nằm ngày ấy” gợi về những ký ức thân thương nhưng cũng nhiều mất mát. Câu thơ “mùa này biên giới mây trắng nhiều lắm đấy / đừng bay đi kẻo nắng những mái đầu” là một hình ảnh xúc động, vừa nên thơ vừa đầy xót xa – như một lời nhắn gửi cho những người lính già, những mái đầu bạc đang sống trong âm thầm, cô đơn.

Càng về cuối, bài thơ càng dồn nén nỗi nhớ, gói trọn trong câu hỏi: “ai nhớ ai quên ai suốt đời tìm kiếm”. Đó là lời tự vấn về ký ức, về tình người, về quá khứ – những điều đã xa nhưng luôn tồn tại trong trái tim người từng trải. Câu kết “riêng ta buồn thức suốt những đêm thâu” là nốt nhạc trầm nhất, khép lại bài thơ trong nỗi buồn nhẹ nhàng mà thấm thía, như một tiếng thở dài gửi về năm tháng cũ.

Với hình ảnh dòng sông giàu biểu tượng, giọng thơ trữ tình tha thiết và ngôn ngữ mộc mạc mà gợi cảm, “Dòng sông ơi chảy về đâu?” là một bản tình ca thầm thì của một trái tim luôn hướng về quá khứ, về những điều đẹp đẽ đã đi qua. Bài thơ không chỉ là tiếng lòng của riêng nhà thơ mà còn là lời thì thầm quen thuộc của mỗi người chúng ta – những ai từng sống, từng yêu và từng hoài niệm.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích đặc sắc nghệ thuật của văn bản “Dòng sông ơi chảy về đâu?” – Bùi Nguyễn Trường Kiên.

- Hệ thống ý:

a. Hình ảnh trung tâm mang tính biểu tượng – “dòng sông”

+ Là hình ảnh xuyên suốt bài thơ, lặp đi lặp lại với câu hỏi “Dòng sông ơi chảy về đâu?” → biểu tượng cho thời gian, ký ức, khát vọng trở về.

+ Sự lặp lại ấy tạo âm hưởng ngân nga, day dứt, làm nổi bật tâm trạng hoài niệm.

b. Giọng điệu trữ tình, sâu lắng

+ Giọng thơ nhẹ nhàng, thiết tha nhưng ẩn chứa nhiều tầng cảm xúc: nhớ thương, mất mát, khao khát được trở về.

+ Các câu hỏi tu từ liên tục khiến bài thơ như lời tự sự tâm tình, gần gũi, chân thành.

c. Ngôn ngữ thơ giản dị nhưng gợi hình, giàu cảm xúc

+ Hình ảnh: “mắt mẹ buồn”, “vạt sắn nương dâu”, “mùa này biên giới mây trắng nhiều lắm đấy”… → giàu chất tạo hình và gợi xúc cảm.

+ Ngôn ngữ giàu tính cụ thể, gắn với không gian làng quê, chiến tranh, kỷ niệm tuổi thơ → tạo chiều sâu biểu cảm.

d. Cấu trúc bài thơ chặt chẽ, có tính nhạc

+ Bố cục gồm 5 khổ thơ giống nhau về cấu trúc (câu đầu như lời gọi dòng sông, 3 câu sau gợi cảnh, tình, người) → tạo nhịp điệu hài hòa.

+ Sự trùng điệp kết hợp với nhịp thơ 3–4 tiếng giúp bài thơ gần gũi như một bản dân ca.

=> Bằng nghệ thuật biểu tượng, giọng thơ da diết và ngôn ngữ giàu cảm xúc, bài thơ để lại ấn tượng sâu sắc về tình cảm quê hương và những giá trị không phai của ký ức.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ bài thơ để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về đặc sắc nghệ thuật bài thơ.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Bài thơ “Dòng sông ơi chảy về đâu” của Bùi Nguyễn Trường Kiên gây ấn tượng sâu sắc bởi những đặc sắc nghệ thuật giàu cảm xúc và chiều sâu tâm trạng. Trước hết, hình ảnh trung tâm “dòng sông” được lặp lại nhiều lần như một biểu tượng xuyên suốt, mang ý nghĩa về dòng thời gian, dòng hồi ức và khát vọng trở về với quê hương, cội nguồn. Câu hỏi tu từ “Dòng sông ơi chảy về đâu?” được lặp lại mở đầu mỗi khổ thơ không chỉ tạo nhịp điệu da diết, ngân nga mà còn thể hiện nỗi niềm khắc khoải, đau đáu của nhân vật trữ tình. Giọng điệu bài thơ nhẹ nhàng, trầm lắng, thiết tha khiến từng câu chữ như lời tâm sự gửi về quá khứ, về những con người, miền ký ức đã đi qua. Ngôn ngữ thơ giản dị nhưng giàu hình ảnh gợi cảm, như: “mắt mẹ buồn”, “vạt sắn nương dâu”, “mùa này biên giới mây trắng nhiều lắm đấy”… giúp khơi dậy những xúc cảm thân thuộc, gần gũi. Bên cạnh đó, kết cấu chặt chẽ, tính nhạc trong nhịp thơ khiến bài thơ mang hơi hướng một khúc dân ca trữ tình. Chính sự kết hợp hài hòa giữa hình ảnh biểu tượng, giọng điệu sâu lắng và ngôn ngữ tinh tế đã làm nên giá trị nghệ thuật đặc sắc cho bài thơ.