BÍ ẨN CỦA LÀN NƯỚC

(Bảo Ninh)

Các dòng sông trôi đi như thời gian và cũng như thời gian, trên mặt nước các triền sông biết bao nhiêu là chuyện đời đã diễn ra. Nhất là về đêm, trên làn nước của dòng sông quê hương tôi lấp lánh hằng hà⁽¹⁾ những đốm sáng bí ẩn, có cả điều bí ẩn của đời tôi.

Năm ấy, nhằm trúng đỉnh lũ đêm Rằm tháng Bảy, một loạt bom Mỹ phá tan vệt đê canh giữ đằng trước làng tôi. Dứt dây nổ của bom và tiếng gầm ghê rợn của máy bay cường kích là chuỗi ầm ầm long lở của dòng sông phá bung đê tràn ngang vào đồng ruộng.

Từ trên điếm canh⁽²⁾ tôi chạy lao về làng. Hồi chiều nghe tin vợ ở nhà trở dạ nhưng tôi không thể rời vị trí hộ đê⁽³⁾. Bây giờ đất sập rồi, trong tôi chỉ còn con tôi, vợ tôi. Tôi dốc toàn lực bình sinh vào đôi chân. Đằng sau, cơn đại hồng thuỷ⁽⁴⁾ đuổi bén gót.

Nước đã ngập làng. Tôi về, kịp dìu vợ leo lên mái thì vừa đợt dâng nước thứ hai. Mái nhà tranh của vợ chồng tôi bị lôi đi trong đêm đen. Đến khi mái rạ⁽⁵⁾ sắp rã tan ra thì ơn trời nó vướng vào thân đa trước đình làng.

Đã cả một đám đông bám trên các cành. Nhiều bàn tay chìa xuống giúp tôi đỡ vợ con trèo lên. Vợ tôi ôm khư khư đứa con mới sinh, nhất định không để tôi bế đỡ.

- Con trai... con trai mà... yên tâm, con trai... Để yên em ẵm, anh vụng lắm...

Nhiều giờ trôi qua. Mưa tuôn, gió thổi. Mực nước không dâng cao hơn, nhưng chảy xiết hơn. Cây đa đầy người hơn. Tôi mỏi nhừ. Tay ôm chặt vợ, tay níu mình vào chạc cây⁽⁶⁾. Vợ tôi yếu lả, ướt lướt thướt, lạnh ngắt.

Khoảng gần sáng, bỗng có tiếng quẫy nước ngay dưới cành đa của vợ chồng tôi. Một giọng nghẹn sặc với lên:

- Cứu mẹ con tôi mấy... cứu mấy... con gái tôi...

Một bàn tay nhớt và lạnh như tay ma rờ⁽⁷⁾ vào chân tôi đang buông thõng. Tôi vội cúi xuống đưa tay ra. Nhưng bàn tay của người đàn bà dưới nước truội đi, chìm nghỉm. Cành đa kêu rắc, chao mạnh. Vợ tôi ối kêu một tiếng thảng thốt, và “ùm”, con trai tôi, đứa con sơ sinh tôi chưa được nhìn thấy mặt, tuột khỏi bọc nilon trên tay mẹ nó, sa xuống làn nước tối tăm.

- Trời ơi! Con tôi...! - Vợ tôi hét rú lên và lao ngay lập tức xuống hòng chụp lấy con.

Tôi phóng mình theo. Nước lạnh, ngầu bùn, sâu hút và cuốn mạnh. Tôi vớ kịp thằng con, nhao vội lên, trao nó cho những bàn tay đang chìa xuống, rồi lại lặn tiếp ngay để cứu vợ. Nhiều người phi xuống theo để trợ sức tôi...

Tôi tỉnh lại, thấy trời sáng rồi và đã tạnh mưa. Tôi nằm trong khoang một ca nô cứu nạn đầy ắp người. Hồi đêm, tôi đã vật lộn điên dại quyết sống mái một phen với làn nước giết người, nhưng tôi đã thua cuộc. Ứa ra cả máu tai máu mũi mà không những không cứu nổi vợ, đến thi thể cô ấy cũng bất lực không tìm thấy. Khi ca nô quân đội tới, mọi người đã phải dùng sức để buộc tôi rời mặt nước. Kiệt sức, tôi ngất đi. Khổ đau, tôi tỉnh dậy, nước mắt nóng rực, tê nhói. Một chị phụ nữ chen tới bên tôi, lên lời an ủi:

- Phận chị ấy đã vậy, thôi thì anh phải nén lòng lại, giữ sức khoẻ mà nuôi con. Ơn trời, anh còn kịp cứu được cháu. Chao ôi, vừa kịp khóc chào đời đã trải một cơn kinh hoàng hú vía. Anh coi con anh này. Cứ như không. Đã bú, đã ngủ rồi đây này. Ngoan chưa này... Ôi chao, nó tè dầm rồi này.

Chị nựng nịu, và từ từ giở bọc chăn chiên đang ủ kín con tôi. Chị thay tã cho nó. Tôi nhìn. Choáng váng, chết lặng, tôi nén một tiếng kêu thất thanh.

- Con tôi... - Tôi oà khóc, đỡ lấy bọc chăn. - Con tôi!

Từ bấy tới nay, thời gian trôi qua và triền nước trôi đi, tôi đã có tuổi và con gái tôi đã thành một thiếu nữ đẹp nhất làng. Nó là đứa con của làn nước, mọi người đều nói thế bởi vì chuyện nó sa xuống dòng nước lụt rồi được cha nó cứu lên thì cả làng ai cũng biết. Nhưng điều bí mật kia thì không ai hay, kể cả con gái tôi cũng không thể biết. Chỉ có dòng sông biết.

Có ngày nào mà tôi không ra đê ngắm làn nước trôi. Vợ tôi, con tôi và người đàn bà vô danh nhìn tôi từ đáy nước. Thời gian, năm tháng cứ trôi, dòng sông và lịch sử, tất thảy đều đổi thay nhưng mà niềm đau của đời tôi thì khôn nguôi bởi vì ấy là một niềm đau không thể nói nên lời.

(Truyện ngắn Bảo Ninh, NXB Công an nhân dân, 2002)

* Chú thích:

Nhà văn Bảo Ninh tên thật là Hoàng Ấu Phương, sinh năm 1952, tại Diễn Châu, tỉnh Nghệ An. Quê ông ở Xã Bảo Ninh, huyện Quảng Ninh (nay thuộc thành phố Đồng Hới), tỉnh Quảng Bình. Bảo Ninh được biết tới với những tác phẩm viết về đề tài chiến tranh và thời hậu chiến. Ông là nhà văn có nhiều đóng góp quan trọng trong công cuộc đổi mới văn xuôi

Việt Nam hiện đại giai đoạn từ sau 1975 tới nay.

(1) Hằng hà: Nhiều không đếm xuể

(2) Điếm canh : Nhà nhỏ làm nơi trông giữ đê điều, hoa màu.

(3) Hộ đê: Bảo vệ đê để phòng lũ lụt

(4) Hồng thủy: Trận lụt lớn.

(5) Mái rạ: Mái nhà lợp bằng phần thân còn lại của cây lúa sau khi gặt.

(6) Chạc cây: Chỗ cành cây rẽ thành nhiều nhánh.

(7) Rờ: Sờ.

Xác định ngôi kể của văn bản Bí ẩn của làn nước.

Truyện xoay quanh sự kiện lũ lụt xảy ra ở làng quê của nhân vật chính. Nhân vật chính phải đối mặt với việc cứu vợ và con trong cơn lũ.

Lí do đã đẩy gia đình nhân vật tôi vào thảm cảnh đau lòng:

- Do một loạt bom Mỹ phá tan vệt canh giữ đê của ngôi làng, phá vỡ đê chắn nước khiến ngôi làng lụt lội.

- Do thời điểm đỉnh lũ đêm rằng tháng Bảy nước dâng cao cuối trôi cả những nóc nhà.

Cảm xúc của nhân vật chính:

- Lo lắng và hoảng sợ khi nghe tin vợ sắp sinh.

- Quyết tâm và dũng cảm khi chạy về nhà cứu vợ và con.

- Đau đớn và tuyệt vọng khi không thể cứu được vợ, chỉ cứu được con.

Theo lời kể của nhân vật tôi, điều bí mật mà chỉ dòng sông biết là:

– Bản thân anh đã nghe thấy tiếng kêu cứu của người phụ nữ dưới sông và đưa tay đỡ người phụ nữ xa lạ đó, khiến thân cây bị gãy và vợ, con anh bị ngã xuống dòng sông.

– Thể hiện sự trăn trở, day dứt của nhân vật tôi trước hành động đó.

Ý nghĩa hình ảnh dòng sông:

- Dòng sông tượng trưng cho dòng chảy của thời gian và cuộc sống.

- Là nơi chứng kiến những bi kịch và nỗi đau của con người.

- Dòng sông còn mang ý nghĩa về sự mất mát và ký ức không thể quên.

– Điểm nhìn nghệ thuật từ bên trong, điểm nhìn nhân vật tôi

– Tác dụng:

+ Bộc lộ tâm trạng đau đớn, xót xa, ân hận của nhân vật tôi về một sự cố đau lòng trong lần trú lụt.

+ Khiến câu chuyện chân thực, hấp dẫn và giàu cảm xúc hơn.

Điều khiến nhân vật tôi mang một niềm đau không nói nên lời đó là chứng kiến vợ bị dòng nước cuốn đi mà bản thân nhân vật tôi không thể cứu được.

Vì:

– Mặc cảm bất lực trước sự an nguy của vợ con ở nhân vật tôi.

– Anh là người sống trách nhiệm, luôn mong muốn mọi chuyện tốt đẹp.

– Khuyên nhân vật tôi im lặng và giữ bí mật về sự việc suốt đời.

- Hình ảnh dòng sông và nỗi đau của nhân vật tạo nên sự liên kết chặt chẽ với chủ đề mất mát.

- Dòng sông là nơi lưu giữ những kỷ niệm đau thương và bí ẩn của cuộc đời nhân vật.

- Kết thúc mở, để lại ấn tượng sâu sắc về nỗi đau và sự mất mát không thể nguôi ngoai.

Hs rút ra 2,3 bài học có liên quan đến văn bản trên.

Gợi ý:

- Hãy luôn trân trọng những người thân yêu và kỷ niệm đẹp trong cuộc sống.

- Hãy đối diện với mất mát, đau thương bằng lòng dũng cảm để vượt qua mọi thử thách.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích truyện ngắn “Bí ẩn của làn nước” – Bảo Ninh.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Bảo Ninh: nhà văn nổi tiếng với phong cách giàu chất trữ tình, nhân văn, thường khai thác hậu quả chiến tranh trong chiều sâu nội tâm con người.

- Giới thiệu truyện ngắn “Bí ẩn của làn nước”: một áng văn cảm động và đau đớn về số phận cá nhân trong dòng chảy lịch sử và thiên tai.

- Nêu vấn đề nghị luận: Tác phẩm là một câu chuyện thấm đẫm bi kịch về tình yêu, sự sống và nỗi đau âm thầm không thể gọi tên.

* Thân bài:

1. Khái quát nội dung truyện

- Nhân vật “tôi” – người kể chuyện, chứng nhân và nạn nhân của một bi kịch cá nhân giữa trận lũ lịch sử trong thời chiến.

- Trong trận đại hồng thủy, nhân vật “tôi” cứu sống được đứa trẻ sơ sinh tưởng là con mình, nhưng không cứu được vợ – và không ai hay biết rằng đứa bé ấy không phải là con ruột ông.

- Ông sống cả đời trong im lặng, mang theo bí mật ấy, đối diện mỗi ngày với nỗi đau không thể giãi bày – một nỗi đau “không thể nói nên lời”.

2. Phân tích bi kịch và giá trị nhân văn

a. Bi kịch thân phận cá nhân trong biến cố lịch sử – thiên tai

- Thiên tai (trận lũ) và chiến tranh đẩy con người vào hoàn cảnh sinh tử khốc liệt.

- Nhân vật “tôi” đối diện với lựa chọn nghiệt ngã: cứu con, cứu vợ và bất lực trước cái chết.

- Sự lẫn lộn giữa con ruột và đứa trẻ khác là bi kịch sâu sắc: ông không chỉ mất vợ mà còn sống với một bí mật đau đớn cả đời.

b. Sức mạnh của tình thân và lòng trắc ẩn

- Trong nghịch cảnh, “tôi” dốc toàn lực cứu vợ con – phản ánh tình yêu và bản năng làm cha, làm chồng mãnh liệt.

- Cảnh ông lao mình vào dòng nước và nỗi đau đớn khi bất lực với cái chết là chi tiết nhân văn sâu sắc, gợi cảm thông từ người đọc.

- Hình ảnh những người dân cùng chung tay cứu người cho thấy vẻ đẹp của tình làng nghĩa xóm, của sự đoàn kết trong hoạn nạn.

c. Dòng sông – biểu tượng của thời gian, lịch sử và ký ức

- Dòng sông là nhân chứng câm lặng: “Chỉ có dòng sông biết”.

- Hình ảnh “tôi” ngày nào cũng ra đê ngắm dòng nước trôi là biểu tượng cho nỗi ám ảnh, day dứt và ký ức không thể phai mờ.

- Dòng sông gắn với chất trữ tình, triết lý, mang tầm vóc biểu tượng – như đời người, như lịch sử, như nỗi đau thầm lặng.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm:

+ Lột tả bi kịch con người trong hoàn cảnh khắc nghiệt của lịch sử và thiên nhiên.

+ Đặt con người cá nhân vào trung tâm, với những giằng xé đạo đức và tình cảm sâu kín.

- “Bí ẩn của làn nước” không chỉ là một truyện ngắn xúc động mà còn là một thông điệp nhân văn sâu sắc: hãy cảm thông với nỗi đau không lời của mỗi con người trong đời sống.

Bài viết tham khảo

Bảo Ninh là một trong những nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam thời kỳ hậu chiến, với phong cách giàu chất trữ tình, đau đáu nỗi buồn nhân sinh. Nếu trong Nỗi buồn chiến tranh, ông khắc họa hậu quả chiến tranh bằng những ám ảnh tinh thần sâu thẳm thì ở truyện ngắn Bí ẩn của làn nước, Bảo Ninh lại kể một câu chuyện không kém phần đau đớn – một bi kịch câm lặng về tình yêu, sự sống và mất mát trong lòng chiến tranh và thiên tai. Tác phẩm không chỉ lay động người đọc bằng cảm xúc nhân văn sâu sắc mà còn để lại nhiều suy ngẫm day dứt về số phận con người.

Truyện kể bằng ngôi thứ nhất, dưới góc nhìn của nhân vật “tôi” – người vừa là nạn nhân vừa là người kể lại một ký ức đau lòng trong quá khứ. Trong trận lũ lịch sử vào đêm Rằm tháng Bảy – thời điểm làng quê bị tấn công bởi bom Mỹ phá vỡ đê, nhân vật “tôi” trên đường từ điếm canh hộ đê chạy về làng để cứu vợ – đang chuyển dạ. Cơn lũ dâng lên cuốn trôi mái tranh, cuốn phăng cả gia đình vào cơn đại hồng thủy. Trong khoảnh khắc sinh tử, anh cứu được đứa trẻ sơ sinh nhưng mất vợ. Cho đến khi tỉnh lại trên ca nô cứu nạn, anh phát hiện đứa trẻ còn sống không phải là con ruột mình. Người con gái anh nuôi lớn chính là con của một người đàn bà vô danh đã chìm dưới nước. Đó là một bí mật không ai biết – trừ anh và dòng sông, nơi mãi mãi cất giữ nỗi đau không thể giãi bày ấy.

Truyện ngắn là một bi kịch đầy ám ảnh về thân phận con người giữa dòng chảy dữ dội của thời đại. Thiên tai và chiến tranh đã xóa nhòa ranh giới giữa cái sống và cái chết, giữa hy vọng và tuyệt vọng, giữa cái đúng và cái sai. Trong những khoảnh khắc cuối cùng ấy, nhân vật “tôi” đã chọn cứu con thay vì vợ, nhưng oái oăm thay, người anh cứu không phải con ruột mình – mà lại là kết tinh của một hoàn cảnh ngẫu nhiên, nghiệt ngã. Đây là bi kịch mang tính nhân sinh sâu sắc: nỗi mất mát không chỉ là thể xác mà còn là tinh thần, là sự ray rứt không thể nguôi ngoai suốt cả đời người.

Cũng trong câu chuyện đó, Bảo Ninh đã khắc họa rất thành công vẻ đẹp của tình yêu thương, tình người trong nghịch cảnh. Hình ảnh nhân vật “tôi” bất chấp tất cả để bảo vệ vợ con, những cánh tay giúp đỡ nhau bám lên thân đa, những người dân phi thân xuống dòng nước để cứu bạn – tất cả tạo nên một chuỗi hành động nhân văn đẹp đẽ giữa màn đêm sinh tử. Đặc biệt, chi tiết nhân vật “tôi” suốt đời nuôi nấng và yêu thương đứa con gái – dù mang theo một bí mật nghiệt ngã – cũng là minh chứng cao đẹp cho tình cha con, cho lòng trắc ẩn của con người với con người trong khốn cùng.

Không thể không nhắc đến hình tượng dòng sông – biểu tượng nghệ thuật chủ đạo xuyên suốt tác phẩm. Dòng sông trong truyện không chỉ là hiện thực (con sông phá đê tràn vào làng) mà còn mang ý nghĩa tượng trưng: đó là dòng chảy của thời gian, của ký ức và số phận. Dòng sông ấy chứng kiến niềm vui, nỗi đau, sự sống và cái chết, lưu giữ ký ức bi thương của một con người suốt đời sống với bí mật không thể gọi thành lời. Hình ảnh “tôi ngày nào cũng ra đê ngắm làn nước trôi” là biểu tượng cho nỗi ám ảnh thường trực, cho tình yêu, lòng trung thành với quá khứ, và cả sự bất lực trước số phận.

Về mặt nghệ thuật, Bảo Ninh sử dụng kết cấu truyện kể theo dòng hồi ức, kết hợp ngôi kể thứ nhất giúp người đọc nhập sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật. Giọng văn giàu chất trữ tình, man mác buồn, khi thì nghẹn ngào, khi thì lặng lẽ như dòng sông. Nhịp kể chậm rãi, tinh tế mà khắc khoải khiến câu chuyện trở nên ám ảnh và day dứt.

Tóm lại, Bí ẩn của làn nước là một truyện ngắn tiêu biểu cho phong cách văn chương giàu tính nhân văn của Bảo Ninh. Tác phẩm không chỉ nói lên những bi kịch thầm lặng của con người trong chiến tranh – thiên tai, mà còn là tiếng nói cảm thông sâu sắc với nỗi đau không tên của mỗi kiếp người. Trong cuộc đời, có những nỗi đau không thể gọi thành lời – nhưng văn học, bằng cách riêng của mình, đã cất giữ và sẻ chia chúng bằng trái tim. Và Bí ẩn của làn nước chính là một dòng sông lặng mà đầy sóng, một vết thương không khô, một bản nhạc buồn ngân nga mãi trong lòng người đọc.