HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT (2)

(Trích – Lưu Quang Vũ)

Tóm lược các lớp (Trương Ba - Trưởng Hoạt; Trương Ba - lí trưởng - con trai Trương Ba; Trương Ba - con dâu - cháu gái): Trưởng Hoạt sang nhà Trương Ba, phê phán Trương Ba dạo này đổi tính, đổi nết. Lý trưởng lại đến sách nhiễu. Con trai tỏ ra hư hỏng hơn. Cháu gái không nhận ông. Con dâu than phiền bố chồng thay đổi. Trương Ba rất đau khổ.

Hồn Trương Ba: (ngồi ôm đầu một hồi lâu rồi đứng vụt dậy) Không! Không! Tôi không muốn sống như thế này mãi! (nhìn chân tay, thân thể) Tôi chán cái chỗ ở không phải của tôi này lắm rồi, chán lắm rồi! Cái thân thể kềnh càng thô lỗ này, ta bắt đầu sợ mi, ta chỉ muốn rời xa mi tức khắc! Nếu cái hồn của ta có hình thù riêng nhỉ, để nó được tách ra khỏi cái xác này, dù chỉ một lát!

(Tới đây, bắt đầu lớp kịch “Cuộc đối thoại giữa Hồn và Xác”. Trên sân khấu, hồn Trương Ba tách ra khỏi xác anh hàng thịt và hiện hình lờ mờ trong dáng nhân vật Trương Ba thật. Thân xác bằng thịt vẫn ngồi nguyên trên chõng và lúc này chỉ còn là thân xác.)

Xác hàng thịt: (bắt đầu) Vô ích, cái linh hồn mờ nhạt của ông Trương Ba khốn khổ kia ơi, ông không tách ra khỏi tôi được đâu, dù tôi chỉ là thân xác...

Hồn Trương Ba: A, mày cũng biết nói kia à? Vô lý, mày không thể biết nói! Mày không có tiếng nói, mà chỉ là xác thịt âm u đui mù...

Xác hàng thịt: Có đấy! Xác thịt có tiếng nói đấy! Ông đã biết tiếng nói của tôi rồi, đã luôn luôn bị tiếng nói ấy sai khiến. Chính vì âm u, đui mù mà tôi có sức mạnh ghê gớm, lắm khi át cả cái linh hồn cao khiết của ông đấy!

Hồn Trương Ba: Nói láo! Mày chỉ là cái vỏ bên ngoài, không có ý nghĩa gì hết, không có tư tưởng, không có cảm xúc!

Xác hàng thịt: Có thật thế không?

Hồn Trương Ba: Hoặc nếu có, thì chỉ là những thứ thấp kém, mà bất cứ con thú nào cũng có được: thèm ăn ngon, thèm rượu thịt…

Xác hàng thịt: Tất nhiên, tất nhiên. Sao ông không kể tiếp: Khi ông ở bên nhà tôi... Khi ông đứng bên cạnh vợ tôi, tay chân run rẩy, hơi thở nóng rực, cổ nghẹn lại... Đêm hôm đó, suýt nữa thì...

Hồn Trương Ba: Im đi! Đấy là mày chứ, chân tay mày, hơi thở của mày...

Xác hàng thịt: Thì tôi có ghen đâu! Ai lại ghen với chính thân thể mình nhỉ! Tôi chỉ trách là sao đêm ấy ông lại tự dưng bỏ chạy, hoài của!... Này, nhưng ta nên thành thật với nhau một chút: Chẳng lẽ ông không xao xuyến chút gì? Hà hà, cái món tiết canh, cổ hũ, khấu đuôi, và đủ các thứ thú vị khác không làm hồn ông lâng lâng cảm xúc sao? Để thoả mãn tôi, chẳng lẽ ông không tham dự vào chút đỉnh gì? Nào, hãy thành thật trả lời!

Hồn Trương Ba: Ta... ta... đã bảo mày im đi!

Xác hàng thịt: Rõ là ông không dám trả lời. Giấu ai chứ không thể giấu tôi được! Hai ta đã hoà với nhau làm một rồi!

Hồn Trương Ba: Không! Ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn...

Xác hàng thịt: Nực cười thật! Khi ông phải tồn tại nhờ tôi, chiều theo những đòi hỏi của tôi, mà còn nhận là nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn?

Hồn Trương Ba: (bịt tai lại) Ta không muốn nghe mày nữa!

Xác hàng thịt: (lắc đầu) Ông cứ việc bịt tai lại! Chẳng có cách nào chối bỏ tôi được đâu! Mà đáng lẽ ông phải cảm ơn tôi. Tôi đã cho ông sức mạnh. Ông có nhớ hôm ông tát thằng con ông toé máu mồm máu mũi không? Cơn giận của ông lại có thêm sức mạnh của tôi... Ha ha!

Hồn Trương Ba: Ta cần gì đến cái sức mạnh làm ta trở thành tàn bạo.

Xác hàng thịt: Nhưng tôi là cái hoàn cảnh mà ông buộc phải quy phục! Đâu phải lỗi tại tôi... (buồn rầu) Sao ông có vẻ khinh thường tôi thế nhỉ? Tôi cũng đáng được quý trọng chứ! Tôi là cái bình để chứa đựng linh hồn. Nhờ tôi mà ông có thể làm lụng, cuốc xới. Ông nhìn ngắm trời đất, cây cối, những người thân... Nhờ có đôi mắt của tôi, ông cảm nhận thế giới này qua những giác quan của tôi... Khi muốn hành hạ tâm hồn con người, người ta xúc phạm thể xác… Những vị lắm chữ nhiều sách như các ông là hay vin vào cớ tâm hồn là quý, khuyên con người ta sống vì phần hồn, để rồi bỏ bê cho thân xác họ mãi khổ sở, nhếch nhác... Mỗi bữa tôi đòi ăn tám, chín bát cơm, tôi thèm ăn thịt, hỏi có gì là tội lỗi nào? Lỗi là ở chỗ không có đủ tám, chín bát cơm cho tôi ăn chứ!

Hồn Trương Ba: Nhưng... Nhưng...

Xác hàng thịt: Hãy công bằng hơn, ông Trương Ba ạ! Từ nãy tới giờ chỉ có ông nặng lời với tôi, chứ tôi thì vẫn nhã nhặn với ông đấy chứ (thì thầm) Tôi rất biết cách chiều chuộng linh hồn...

Hồn Trương Ba: Chiều chuộng?

Xác hàng thịt: Chứ sao? Tôi thông cảm với những “trò chơi tâm hồn của ông”. Nghĩa là: Những lúc một mình một bóng, ông cứ việc nghĩ rằng ông có một tâm hồn bên trong cao khiết, chẳng qua vì hoàn cảnh, vì để sống mà ông phải nhân nhượng tôi. Làm xong điều xấu gì ông cứ việc đổ tội cho tôi, để ông được thanh thản. Tôi biết: Cần phải để cho tính tự ái của ông được ve vuốt. Tâm hồn là thứ lắm sĩ diện! Hà hà, miễn là... ông vẫn làm đủ mọi việc để thoả mãn những thèm khát của tôi!

Hồn Trương Ba: Lí lẽ của anh thật ti tiện!

Xác hàng thịt: Ấy đấy, ông bắt đầu gọi tôi là anh rồi đấy! Có phải lí lẽ của tôi đâu, tôi chỉ nhắc lại những điều ông vẫn tự nói với mình và với người khác đấy chứ! Đã bảo chúng ta tuy hai mà một!

Hồn Trương Ba: (như tuyệt vọng) Trời!

Xác hàng thịt: (an ủi) Ông đừng nên tự dằn vặt làm gì! Tôi đâu muốn làm khổ ông, bởi tôi cũng rất cần đến ông. Thôi, đừng cãi cọ nhau nữa! Chẳng còn cách nào khác đâu! Phải sống hoà thuận với nhau thôi! Cái hồn vía ương bướng của tôi ơi, hãy về với tôi này!

Chú thích:

Hồn Trương Ba, da hàng thịt (được viết từ năm 1981 nhưng đến năm 1984 mới ra mắt công chúng) là một trong những vở kịch gây tiếng vang nhất của Lưu Quang Vũ. Tác giả đã tạo nên một tình huống kịch khá đặc biệt. Trương Ba là một người làm vườn, khoảng hơn năm mươi tuổi, chất phác, cần cù, yêu vợ, thương con cháu. Do thái độ làm việc tắc trách của hai vị quan trên Thiên đình là Nam Tào, Bắc Đẩu mà Trương Ba đang khoẻ mạnh bỗng dưng bị chết rất bất ngờ. Vì thương quý Trương Ba – người đã từng chơi cờ với mình – Đế Thích (một vị tên nổi tiếng cao cờ) đã hoá phép làm cho hôn Trương Ba nhập vào xác người hàng thịt (vừa chết được một ngày) để được sống lại. Vậy là hỗn vẫn nguyên vẹn là hồn Trương Ba nhưng phải mượn thân xác anh hàng thịt làm nơi trú ngụ. Tưởng thế là Trương Ba được tiếp tục sống hạnh phúc với vợ con nhưng mọi điều trở trêu, bất hạnh cũng bắt đầu xảy ra từ đó. Hồn Trương Ba không thể sống chung với vợ người hàng thịt dù mang thản xác y. Về nhà mình, Hồn Trương Ba cũng không được vợ, con, cháu và bạn bè yêu thương, quý trọng bởi thân xác thô kệch, tính cách thô thiển của anh hàng thịt Đầu còn người làm vườn - người chồng, người bố, người ông hiền hậu, cao quý ngày trước. Với ai, Hồn Trương Ba cũng bị nghi ngờ, sợ hãi. Bởi vậy, ông đau khổ với tnh cảnh phải mượn thân xác anh hàng thịt mà sống. Cuối cùng, Hồn Trương Ba quyết định xin Đế Thích trả thân xác cho anh hàng thịt, cho cu Tị (bạn cháu mình) được sống lại, còn mình thì chết hẳn, không nhập vào thân xác của ai nữa.

Xác định nhân vật bi kịch trong đoạn trích trên.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Suy nghĩ về vấn đề được hồn Trương Ba đề cập: Ta cần gì đến cái sức mạnh làm ta trở thành tàn bạo.

- Hệ thống ý:

+ Giải thích:

. “Sức mạnh” ở đây không chỉ là sức lực thể chất mà còn là những quyền lực hay hoàn cảnh có thể khiến con người đánh mất bản chất lương thiện.

. Hồn Trương Ba chán ghét sự tàn bạo, thô lỗ, dung tục của thân xác anh hàng thịt đang lấn át tâm hồn thanh cao, trong sạch của mình.

+ Bàn luận:

. Sức mạnh không gắn với đạo đức sẽ dẫn con người đến tàn bạo, ích kỷ, đánh mất bản chất tốt đẹp.

. Cuộc sống có thể tạo ra những hoàn cảnh ép buộc, nhưng con người cần tỉnh táo để giữ gìn nhân cách, không chạy theo sức mạnh mù quáng.

. Khát vọng của Hồn Trương Ba cũng là khát vọng chung của con người: sống hài hòa giữa thể xác và tâm hồn, sống đúng là mình.

+ Chứng minh – liên hệ:

. Thực tế có nhiều người chạy theo quyền lực, sức mạnh nhưng trở nên tha hóa.

. Người biết dùng sức mạnh để phục vụ điều tốt đẹp mới thực sự xứng đáng được tôn trọng.

=> Bài học cho mỗi người: Sống chân thật, hài hòa giữa thể xác và tâm hồn, hướng đến giá trị tốt đẹp, nhân văn.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ, quan điểm về vấn đề được hồn Trương Ba đề cập: Ta cần gì đến cái sức mạnh làm ta trở thành tàn bạo.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong vở kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt của Lưu Quang Vũ, câu nói “Ta cần gì đến cái sức mạnh làm ta trở thành tàn bạo” vang lên như một lời thức tỉnh sâu sắc về cách sống và nhân cách con người. Sức mạnh mà Hồn Trương Ba nhắc đến không chỉ là sức lực thể chất mà còn tượng trưng cho quyền lực, những cám dỗ và hoàn cảnh dễ khiến con người đánh mất sự lương thiện vốn có. Trương Ba vốn là người làm vườn hiền lành, thanh cao, nhưng khi phải sống trong thân xác thô kệch của anh hàng thịt, ông dần bị chi phối bởi những dục vọng và sự cộc cằn của nó. Lời thoại ấy thể hiện khát vọng sống đúng với bản chất tốt đẹp của mình, chứ không đánh đổi tâm hồn để lấy sức mạnh vô nghĩa. Trong cuộc sống hôm nay, vẫn có nhiều người vì ham muốn quyền lực, tiền tài mà trở nên ích kỷ, tàn nhẫn. Câu nói của Hồn Trương Ba nhắc nhở mỗi chúng ta phải tỉnh táo, biết sử dụng sức mạnh của mình cho những điều thiện lành, sống hài hòa giữa thể xác và tâm hồn để không đánh mất bản chất tốt đẹp vốn có.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 400 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích xung đột kịch được thể hiện qua đoạn trích đối thoại giữa Hồn Trương Ba và xác hàng thịt.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Lưu Quang Vũ – nhà viết kịch nổi tiếng với những tác phẩm giàu tính nhân văn, tiêu biểu là Hồn Trương Ba, da hàng thịt.

- Khái quát nội dung vở kịch: câu chuyện về Hồn Trương Ba mượn xác anh hàng thịt để sống, từ đó dẫn đến những bi kịch tinh thần sâu sắc.

- Dẫn dắt vào vấn đề: Đoạn trích đối thoại giữa Hồn Trương Ba và xác hàng thịt thể hiện xung đột kịch gay gắt giữa phần hồn và phần xác, qua đó bộc lộ tư tưởng tác phẩm.

* Thân bài:

1. Giải thích khái niệm xung đột kịch

- Xung đột kịch là mâu thuẫn gay gắt, căng thẳng giữa các lực lượng, nhân vật, hoặc ngay trong chính nội tâm nhân vật, tạo nên tình huống kịch hấp dẫn.

2. Phân tích xung đột trong đoạn trích

- Xung đột bên trong Hồn Trương Ba:

+ Hồn Trương Ba đau khổ, bế tắc khi phải sống trong thân xác thô kệch, tầm thường.

+ Muốn giữ gìn phẩm giá, tâm hồn thanh cao nhưng bị phần xác chi phối, lôi kéo vào những dục vọng thấp hèn.

- Đối thoại giữa Hồn và Xác:

+ Xác hàng thịt đại diện cho những nhu cầu bản năng, vật chất, cho rằng hồn phải phục tùng mình.

+ Hồn Trương Ba phản kháng, khẳng định giá trị tinh thần, nhân cách con người.

+ Cuộc đối thoại gay gắt, kịch tính làm bật lên xung đột giữa phần “người” và phần “con”, giữa đạo đức và dục vọng.

3. Ý nghĩa xung đột kịch

- Thể hiện bi kịch con người khi tinh thần và thể xác không hòa hợp.

- Phản ánh triết lí nhân sinh: con người phải được sống là chính mình, hài hòa giữa thể xác và tâm hồn.

* Kết bài:

- Khẳng định xung đột kịch làm nổi bật chủ đề tư tưởng, chiều sâu triết lí của vở kịch.

- Nêu giá trị nhân văn sâu sắc: con người chỉ hạnh phúc khi sống đúng với bản chất và khát vọng tốt đẹp của mình.

Bài viết tham khảo

Lưu Quang Vũ là một trong những nhà viết kịch nổi bật nhất của văn học Việt Nam hiện đại. Các tác phẩm của ông không chỉ thành công về nghệ thuật kịch mà còn mang đậm giá trị nhân văn sâu sắc, trong đó Hồn Trương Ba, da hàng thịt là vở kịch tiêu biểu. Tác phẩm đặt ra những vấn đề triết lí về lẽ sống, về sự hài hòa giữa tâm hồn và thể xác. Đặc biệt, đoạn đối thoại giữa Hồn Trương Ba và xác hàng thịt đã thể hiện một xung đột kịch gay gắt, làm nổi bật tư tưởng tác phẩm.

Xung đột kịch là mâu thuẫn căng thẳng, gay gắt giữa các lực lượng, các tuyến nhân vật hoặc ngay trong chính nội tâm nhân vật, từ đó thúc đẩy sự phát triển của hành động kịch và làm nổi bật chủ đề tư tưởng. Trong Hồn Trương Ba, da hàng thịt, Lưu Quang Vũ đã xây dựng tình huống độc đáo: Hồn Trương Ba – một người làm vườn hiền lành, chất phác – phải sống nhờ trong thân xác thô kệch, dung tục của anh hàng thịt. Sự đối lập này đã dẫn đến những xung đột kịch liệt trong tâm hồn nhân vật.

Đoạn đối thoại giữa Hồn và Xác là đỉnh điểm của bi kịch ấy. Hồn Trương Ba đau khổ, bế tắc khi phải sống trong thân xác không thuộc về mình. Ông khao khát giữ gìn sự thanh cao, trong sạch của tâm hồn, nhưng thể xác dung tục cứ lôi kéo ông về những nhu cầu bản năng, tầm thường. Xác hàng thịt lên tiếng, khẳng định quyền lực của thân xác, cho rằng linh hồn phải phục tùng những đòi hỏi rất đỗi “đời thường” như ăn uống, dục vọng, sức mạnh thể chất. Hồn Trương Ba phản kháng quyết liệt, khẳng định giá trị tinh thần, nhân cách con người. Song, bi kịch ở chỗ: hồn và xác vốn gắn bó trong một con người, nên Hồn Trương Ba không thể phủ nhận hoàn toàn phần xác. Cuộc đối thoại gay gắt ấy đã làm bật lên xung đột giữa phần “người” và phần “con”, giữa đạo đức và bản năng, giữa khát vọng sống thanh cao và thực tại dung tục.

Xung đột kịch trong đoạn trích mang ý nghĩa nhân sinh sâu sắc. Nó gợi ra triết lí: con người chỉ thực sự hạnh phúc khi được sống là chính mình, trong sự hài hòa giữa tâm hồn và thể xác. Sống đơn thuần để thỏa mãn dục vọng bản năng mà quên đi đời sống tinh thần là tồn tại tầm thường; nhưng sống chỉ vì tinh thần, phủ nhận nhu cầu thể xác cũng dẫn đến bi kịch. Cuối cùng, Hồn Trương Ba đã chọn cái chết để bảo toàn nhân cách, gửi gắm thông điệp về lẽ sống cao đẹp.

Xung đột kịch trong đoạn trích không chỉ tạo nên kịch tính cho tác phẩm mà còn thể hiện chiều sâu tư tưởng của Lưu Quang Vũ. Hồn Trương Ba, da hàng thịt vì thế trở thành vở kịch mang giá trị nhân văn bền vững, khiến người đọc, người xem suy ngẫm về cách sống đúng với bản chất và phẩm giá con người.