PHÂN TÍCH “BÀI THƠ CỦA MỘT NGƯỜI YÊU NƯỚC MÌNH” (trích)

(Hồ Thế Hà)

“Trần Vàng Sao là nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống đế quốc Mỹ.

Thơ ông là tiếng nói giàu nhiệt huyết, xuất phát từ đáy lòng, hướng đến mọi người bằng giọng điệu giãi bày, tâm tình, chia sẻ. Ông sáng tác không nhiều, nhưng mỗi tác phẩm của ông để lại dấu ấn thi pháp độc đáo, đặc biệt ở việc xây dựng tứ thơ và kiến trúc bài thơ, ở hình ảnh và sức liên tưởng bất ngờ.

Bài thơ của một người yêu nước mình là điển hình cho phong cách đó của Trần Vàng Sao. Bài thơ đã từng làm xúc động mọi người và tạo cho ông lối đi riêng trong hành trình nghệ thuật chung của nhiều thế hệ nhà thơ từ những năm chiến đấu cho đến hôm nay. Bài thơ dài 125 câu, viết theo lối tự do, được thể hiện theo phương thức điệp từ, điệp cú và khai thác chi tiết, hình ảnh có thật trong kho tình cảm và ấn tượng của chính người thơ nên chân thành và xúc động. Có thể nêu một cách khái quát nét đặc sắc của bài thơ, đó là sự hoà quyện xoắn xuýt cảm xúc trữ tình của nhà thơ với hình tượng “Đất nước”, được đặt trong liên hệ với mẹ, người thân, người yêu và quê hương nghèo khó cùng khát vọng hoà bình, khát vọng làm người chân chính. Toàn bài thơ là sự hoá giải cho chính nhà thơ và cho mọi người về một tình yêu có sức ám ảnh lớn: Tình yêu Tổ quốc.

Ra đi từ khu vườn đầy tiếng chim ban mai và cảnh vật quê hương với kí ức tuổi thơ nồng ấm, tác giả đã xác lập một cách tự nhiên: “Tôi yêu đất nước này như thế”. Đó là hình ảnh “Gió thổi những bông mía trắng trên sông/ Mùi toóc khô còn thơm lúa mùa qua/ Bầy chim sẻ đậu trước sân nhà”; đó là hoa cỏ may, là “Một câu ca dao buồn có hoa bưởi hoa ngâu” và đặc biệt là hình ảnh người mẹ tảo tần, goá bụa ở tuổi ngoài 50, thương con đến tận cùng xa xót, tận cùng cơ cực “Những buổi trưa buổi tối/ Ngồi một mình hay khóc”, “Thương con không cha/ Hẩm hiu côi cút”. Và tác giả đã liên hệ với tình yêu rộng lớn: “Tôi yêu đất nước này xót xa”, “Tôi yêu đất nước này cay đắng”.

(Trích Phân tích “Bài thơ của một người yêu nước mình” - Hồ Thế Hà, theo Văn bản đọc hiểu Ngữ văn 12, NXB Đại học Huế, 2024)

1.1. Bộ câu hỏi đọc hiểu và viết

1.1.1. Câu hỏi đọc hiểu

Theo tác giả bài viết, bài thơ “Bài thơ của một người yêu nước mình” mang phong cách nghệ thuật như thế nào?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích đoạn trích “Phân tích Bài thơ của một người yêu nước mình” của Hồ Thế Hà.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về nhà thơ Trần Vàng Sao và bài thơ Bài thơ của một người yêu nước mình – tác phẩm tiêu biểu thể hiện tình yêu đất nước chân thành, day dứt.

- Dẫn dắt và giới thiệu đoạn trích Phân tích “Bài thơ của một người yêu nước mình” của Hồ Thế Hà – một bài viết giàu cảm xúc và lập luận sắc sảo.

- Nêu vấn đề: Giá trị nội dung và nghệ thuật của đoạn trích phân tích.

* Thân bài:

1. Khái quát về tác giả và đoạn trích

- Hồ Thế Hà là một nhà nghiên cứu văn học có phong cách phân tích sâu sắc, cảm xúc.

- Đoạn trích thể hiện cái nhìn thấu cảm, đầy rung động và sắc bén đối với tác phẩm của Trần Vàng Sao.

2. Phân tích nội dung đoạn trích

- Hồ Thế Hà đã khẳng định phong cách thơ Trần Vàng Sao: chân thành, giãi bày, trữ tình, sâu sắc.

- Nêu bật giá trị thi pháp: kết cấu bài thơ theo lối tự do, điệp từ - điệp cú, hình ảnh từ cuộc sống thật, gắn bó với cảm xúc cá nhân.

- Làm rõ giá trị tư tưởng: tình yêu Tổ quốc xuất phát từ những điều thân thuộc, đời thường như mẹ, làng quê, hoa cỏ, mùi lúa, tiếng chim…

- Phân tích dẫn chứng tiêu biểu:

+ Những hình ảnh đầy xúc cảm: mẹ góa bụa, cảnh nhà nghèo, khu vườn tuổi thơ…

+ Các câu thơ thể hiện sự day dứt, yêu thương đau đáu: “Tôi yêu đất nước này như thế”, “Tôi yêu đất nước này xót xa”, “cay đắng”...

3. Đặc sắc nghệ thuật lập luận trong đoạn trích

- Lập luận chặt chẽ: từ khái quát đến cụ thể, từ hình thức đến nội dung.

- Dẫn chứng phong phú và xác thực: lấy từ chính bài thơ, có chọn lọc, phù hợp với nội dung phân tích.

- Giọng văn giàu cảm xúc, trữ tình: phù hợp với tinh thần bài thơ, làm tăng sức truyền cảm và thuyết phục.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị của đoạn trích: không chỉ phân tích đúng mà còn truyền tải được cảm xúc của bài thơ.

- Đánh giá sự đóng góp của Hồ Thế Hà trong việc giúp người đọc cảm thụ sâu sắc hơn vẻ đẹp bài thơ và tình yêu đất nước chân thành, đầy ám ảnh trong thơ Trần Vàng Sao.

Bài văn tham khảo

Trong dòng chảy thơ ca cách mạng Việt Nam, Trần Vàng Sao là một hiện tượng đặc biệt. Ông viết ít nhưng sâu sắc, với những câu thơ như máu thịt, thấm đẫm tình yêu Tổ quốc từ những điều bình dị nhất. Hồ Thế Hà – một nhà nghiên cứu văn học giàu cảm xúc – khi phân tích Bài thơ của một người yêu nước mình, đã thể hiện một cái nhìn thấu đáo và giàu rung cảm về thơ Trần Vàng Sao. Đoạn trích phân tích không chỉ làm nổi bật đặc sắc nội dung và nghệ thuật của bài thơ mà còn thể hiện phong cách lập luận chân thành, sâu sắc của người viết.

Trước hết, Hồ Thế Hà đã khẳng định Trần Vàng Sao là nhà thơ tiêu biểu trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ. Nhận định ấy là tiền đề quan trọng giúp người đọc định vị được chất liệu và tinh thần trong thơ ông: thơ của một thời kỳ lịch sử, thơ từ trái tim của một người yêu nước. Hồ Thế Hà nhận định thơ Trần Vàng Sao không mang tính khẩu hiệu mà là tiếng nói “giãi bày, tâm tình, chia sẻ”, thể hiện rõ trong bài thơ qua giọng điệu tha thiết và cảm xúc dồn nén. Cách đánh giá này không chỉ đúng mà còn giàu tính gợi mở, giúp người đọc dễ cảm nhận chiều sâu tâm trạng trong thơ.

Tiếp theo, tác giả đã đi sâu vào những yếu tố làm nên tính thi pháp độc đáo của bài thơ. Với lối viết tự do, kết cấu 125 câu ngắn theo mạch cảm xúc, bài thơ như một dòng tâm sự bất tận. Hồ Thế Hà đã chỉ ra điểm nổi bật ở đây là nghệ thuật điệp từ, điệp cú và khai thác hình ảnh từ ký ức thật – những điều tưởng như vụn vặt nhưng lại tạo nên sức mạnh cảm xúc lớn. Từ hình ảnh thiên nhiên như “bông mía trắng”, “mùi toóc khô”, “bầy chim sẻ” đến người mẹ goá phụ nghèo khổ, người đọc cảm nhận được tình yêu đất nước được nâng lên từ yêu thương những điều gần gũi nhất. Điều đặc biệt là Hồ Thế Hà không phân tích đơn thuần mà gợi mở mối liên hệ sâu xa giữa “tình yêu người thân” và “tình yêu Tổ quốc” – một khía cạnh cốt lõi trong bài thơ.

Không chỉ sâu về nội dung, đoạn trích còn thể hiện rõ nghệ thuật lập luận chặt chẽ, cảm xúc. Hồ Thế Hà không áp đặt quan điểm mà dẫn dắt người đọc qua từng lớp nghĩa của hình ảnh, từng tầng cảm xúc của nhà thơ. Lập luận của ông mềm mại nhưng sắc bén, luôn gắn với dẫn chứng cụ thể trong bài thơ để tăng sức thuyết phục. Câu văn của ông vừa có tính học thuật, vừa giàu chất trữ tình, khiến bài viết như một bản cộng hưởng giữa lý trí và trái tim. Đặc biệt, việc kết thúc phân tích bằng nhận định “Toàn bài thơ là sự hoá giải… về một tình yêu có sức ám ảnh lớn: Tình yêu Tổ quốc” chính là điểm nhấn sâu sắc, cô đọng tư tưởng chủ đạo của bài thơ lẫn bài phân tích.

Từ đoạn trích phân tích này, có thể thấy Hồ Thế Hà không chỉ làm công việc bình giảng văn chương mà còn thể hiện một sự tri âm đặc biệt với thơ Trần Vàng Sao. Bằng lập luận chặt chẽ, cảm xúc chân thành và cái nhìn nhân văn, ông đã giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về một hồn thơ tha thiết, đầy ám ảnh với đất nước.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích nghệ thuật lập luận trong đoạn trích “Phân tích Bài thơ của một người yêu nước mình” của Hồ Thế Hà.

- Hệ thống ý:

+ Lập luận theo trình tự logic – mạch lạc:

. Bắt đầu bằng việc giới thiệu tác giả Trần Vàng Sao, xuất thân, phong cách sáng tác.

. Sau đó đi vào nhận xét khái quát về bài thơ – đại diện tiêu biểu cho phong cách nhà thơ.

. Cuối cùng là phân tích cụ thể các chi tiết nghệ thuật, hình ảnh, kết nối cảm xúc cá nhân với tình yêu Tổ quốc.

+ Lập luận kết hợp giữa lí lẽ và dẫn chứng sinh động:

. Lí lẽ sâu sắc: Khẳng định đặc điểm phong cách thơ, tính trữ tình và tự sự chân thành.

. Dẫn chứng xác thực: Trích dẫn câu thơ cụ thể để minh họa tình yêu quê hương từ hình ảnh đời thường như “hoa bưởi hoa ngâu”, “người mẹ goá bụa”...

. Cách liên kết khéo léo giữa chi tiết đời sống riêng tư và biểu tượng đất nước.

+ Sử dụng biện pháp liên kết chặt chẽ:

. Dùng từ nối, lặp cấu trúc (“Đó là…”, “Và đặc biệt là…”) → tạo mạch lập luận nhịp nhàng, mạch lạc.

. Câu văn giàu cảm xúc nhưng vẫn rõ ràng, có điểm nhấn lập luận chính xác.

+ Phong cách lập luận đậm chất văn chương:

. Giọng văn nhẹ nhàng, chân thành, hướng đến gợi cảm xúc hơn là tranh biện khô khan.

. Từ ngữ chọn lọc mang tính chất biểu cảm cao, gần với chất thơ của chính tác phẩm được phân tích.

→ Cách lập luận thuyết phục, chân thành, giàu chất văn học đã giúp người đọc cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp của bài thơ và tình yêu đất nước trong thơ Trần Vàng Sao.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Phân tích rõ nghệ thuật lập luận được thể hiện trong ngữ liệu.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Đoạn trích phân tích bài thơ Bài thơ của một người yêu nước mình của Hồ Thế Hà đã vận dụng hiệu quả nghệ thuật lập luận kết hợp giữa lí lẽ chặt chẽ và dẫn chứng cụ thể, sinh động. Trước hết, tác giả nêu nhận định khái quát về phong cách sáng tác và đặc điểm thi pháp của Trần Vàng Sao, từ đó khẳng định vị trí và dấu ấn riêng biệt của ông trong nền thơ ca hiện đại. Sau đó, Hồ Thế Hà triển khai lập luận bằng cách tập trung làm nổi bật các yếu tố nghệ thuật đặc sắc trong bài thơ như giọng điệu trữ tình – tâm tình, cấu trúc tự do, thủ pháp điệp ngữ, hình ảnh chân thực, giàu cảm xúc. Đặc biệt, tác giả đã liên tục đưa ra các dẫn chứng tiêu biểu từ chính bài thơ: hình ảnh thiên nhiên, quê hương, người mẹ lam lũ,… để làm sáng tỏ cho nhận định “tình yêu đất nước được thể hiện một cách xót xa, cay đắng mà sâu nặng”. Nhờ đó, đoạn văn vừa có chiều sâu cảm xúc, vừa đảm bảo tính thuyết phục trong lập luận. Nghệ thuật lập luận giàu tính biểu cảm và logic giúp người đọc thấm thía hơn vẻ đẹp tư tưởng và nghệ thuật của bài thơ.