Đồng dao một thưở

(Tạ Duy Anh)

“Ngày ấy không có chuyện một đứa trẻ nào đó đóng cửa chơi một mình trong phòng. Đông thì hàng chục đứa. Ít nhất là một cặp. Lớp tuổi nào tự động tìm đến lớp tuổi ấy. Đang tập nói thì đổ nhau đếm sao. “Một ông sao sáng/ hai ông sáng sao/ ba ông sao sáng...”. Lũ chíp hôi tụ lại chơi nu na nu nống hoặc chi chi. Một đứa cầm cái, mắt liến láu nhìn, miệng lem lém đọc.

Chi chi chành chành

Cái đanh nổ lửa

Con ngựa đứt cương

Ba Vương tập đế

Nội dung này không cố định, mà tùy biến theo ý thích của người hát, hoặc đôi khi chỉ là vì kiêng tên húy, tên bố mẹ. Chẳng hạn nếu tên Thành hoàng là “Cương”, thì câu “Con ngựa đứt cương” biến thành “Con ngựa chết trương”. Nhưng chả ai bắt bẻ ai. Đứa này hát xong đến lượt đứa khác, đứa khác nữa, quay vòng cho đến khi sang trò mới. Bọn lớn hơn cũng bày nhiều trò hơn. Hết đánh chắt (thường là lũ con gái) sang thi đối đáp.

Một đứa đọc: “Mày tát chuôm tạo”

Đứa khác tiếp: “Tạo tát chuôm mày”

Đứa kia: “Mày đầy rổ cá”

Đứa này: “Tao đầy rổ tôm”

Đứa khác: “Mày đi chợ Hôm”

Đứa khác: “Tao đi chợ Mai”

Cứ thế bài hát nối dài. Đến chỗ nào bí vần thì thôi. Chẳng ai thắng, chẳng ai thua. Quan trọng là tụ tập và sau mỗi trò lại cười như nắc nẻ, hò hét có khi ầm ĩ cả làng. Thứ nhất là những trò chơi dưới trăng. Cả lớn lẫn bé, (có đứa mới lẫm chẫm bước đi) cùng tham gia. Chẳng hạn trò rồng rắn lên mây. Đứa nọ túm áo đứa kia dài hàng nửa vòng sân. Rồi bỗng chẳng ai cầm trịch mà tất cả cùng ngửa cổ nhìn trăng đồng thanh gào:

Rồng rắn lên mây

Có cây xúc xắc

Có nhà điểm mặt

Thầy thuốc có nhà hay không?

Chỉ cần một đứa ngắc ngứ hoặc đang đi bị vấp là gào sang bài khác

Thả đỉa ba ba

Chớ bắt đàn bà

Phải tội đàn ông

Cơm trắng như bông

Gạo tiền như nước.

Rồi chuyển sang “Dung dăng, dung dẻ”, “Trồng đậu trồng cà”, “Ừ à ù áp hoàn toàn ngẫu hứng. Quanh đi quẩn lại trò chơi ngày bé của tụi tôi chỉ có thể. Sáng, trưa, chiều, tối, mưa dấm gió bắc, chăn trâu cắt có hoặc những đêm trăng... đều có thể  chơi. Đã chơi là không biết giờ giấc gì nữa. Ngày sau, đêm sau chơi lại vẫn ngần ấy trò, ngần ấy nội dung nhưng không thấy chán. Giờ đây nhớ lại có những trò thật ngớ ngẩn mà đứa nào cũng háo hức tham gia. Chẳng hạn mỗi khi có mưa rào, không đứa nào bảo đứa nào, tất cả đều ra trước mái hiên nhà mình, nơi hơi mưa mát lịm, cùng gân cổ gào:

Mưa to lên

Uớt ngàn cô tiên

Mưa làm nền, sấm chớp làm nhịp trống phách còn gió thì phụ họa để có thể gào cho tới khi mưa tạnh thì thôi. Vào những hôm ấy khắp làng trên xóm dưới vang lên tiếng trẻ con khiến cho một hiện tượng thiên nhiên thường nhật cũng trở nên vô cùng thiêng liêng.

Và thật kì lạ, có một thử nhịp điệu nào đó cứ gắn chặt vào kí ức tôi, chi phối ý nghĩ và hành động của tôi mà nếu thiếu nó, tôi tin rằng mình sống rất bập bõm. Nó có cả sự hiền hòa mát dịu của trăng, cái phóng dật phiêu du lãng mạn của gió, sự thâm trầm, chắc chắn của đất với niềm thôi thúc bay lên của sao. Trên tất cả là cảm giác chở che của bầu trời, lòng hào phóng nhân hậu của cây cối, trí khôn của ông bà. Tôi chẳng thể và chẳng muốn tách bạch rạch rồi từng thứ thẩm vào tôi suốt từ thời thơ bé thông qua những trò chơi bí ẩn đến mức đơn giản ấy. Chỉ biết rằng cảm giác tâm hồn mình luôn được thổi căng lên niềm khát vọng là có thật. Chỉ biết rằng một cái gì đó hài hòa, bình an, mê đắm cứ bao bọc lấy tôi, hướng tối về phía chân trời, cho tôi sự bền bỉ... là có thật.

Tôi chẳng thể gọi rõ tên nó là cái gì. Nhưng nhờ nó mà tôi biết yêu thương con người, biết xót xa trước nỗi bất hạnh, biết cúi đầu trước vẻ đẹp. Nhờ nó mà giờ đây mỗi đêm trăng kí ức tôi lại sáng lên ánh sáng của giấc mơ, còn khi ngồi nghe mưa tôi thấy da diết âm hưởng một bản nhạc có thể làm dịu đi nỗi nhọc nhằn của công cuộc mưu sinh. Tôi hiểu rằng, không phải ai cũng có cơ hội biến trời đất thành tài sản của minh mặc dù ngày đó chúng tôi là những đứa trẻ nghèo, động một tỉ là nghêu ngao hát.”

(Trích Đồng dao một thuở - Tạ Duy Anh, theo vanvn.vn)

Nêu bố cục của đoạn trích.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: giá trị nội dung và nghệ thuật của đoạn trích Đồng dao một thuở của Tạ Duy Anh.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả, tác phẩm, đặc điểm thể loại hồi kí.

- Khái quát nội dung đoạn trích: hồi ức về tuổi thơ gắn với trò chơi dân gian.

* Thân bài:

1. Giá trị nội dung:

- Tái hiện sinh động bức tranh tuổi thơ ở làng quê Việt Nam: trò chơi tập thể, câu đồng dao, không gian trăng, mưa...

- Thể hiện tình yêu thương, trân trọng ký ức tuổi thơ và những giá trị tinh thần giản dị.

- Gợi ra bài học nhân sinh: hạnh phúc không phụ thuộc vào vật chất mà ở sự gắn bó với cộng đồng, thiên nhiên.

2. Quan sát tinh tế, miêu tả sinh động:

- Kết hợp tự sự và trữ tình: vừa kể chuyện, vừa bày tỏ cảm xúc.

- Sử dụng ngôn ngữ sinh động, giàu hình ảnh; lồng ghép lời đồng dao tạo nhịp điệu riêng.

- Ngôi kể thứ nhất tạo cảm giác gần gũi, chân thực.

- Đan xen chi tiết miêu tả và suy tưởng, giúp tác phẩm vừa cụ thể vừa sâu lắng.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị bền vững của tác phẩm.

- Nhấn mạnh ý nghĩa của việc lưu giữ và trân trọng ký ức tuổi thơ.

Bài văn tham khảo

Tạ Duy Anh là nhà văn đương đại giàu cá tính, thường trăn trở về con người và cuộc sống. Không chỉ thành công với tiểu thuyết, ông còn để lại những trang hồi kí giàu cảm xúc, trong đó Đồng dao một thuở là tác phẩm tiêu biểu. Đoạn trích đưa người đọc trở về với tuổi thơ gắn bó trò chơi dân gian mộc mạc, chan chứa niềm vui và tình làng nghĩa xóm. Với thể loại hồi kí, tác giả không chỉ ghi lại kỉ niệm cá nhân mà còn gửi gắm tình yêu quê hương và niềm trân trọng những giá trị tinh thần bền vững.

Trước hết, đoạn trích có giá trị nội dung sâu sắc khi tái hiện sinh động bức tranh tuổi thơ ở làng quê. Những trò chơi như “chi chi chành chành”, “nu na nu nống”, “rồng rắn lên mây”, “thả đỉa ba ba”, “dung dăng dung dẻ”… hiện lên đầy màu sắc. Không chỉ kể tên, tác giả còn tái hiện nhịp điệu đồng dao: “Chi chi chành chành/ Cái đanh nổ lửa/ Con ngựa đứt cương…” hay “Rồng rắn lên mây/ Có cây xúc xắc/ Có nhà điểm mặt…”. Nhờ vậy, kí ức tuổi thơ trở nên sống động, khiến người đọc như nghe thấy tiếng hát, tiếng cười rộn rã của lũ trẻ trong sân làng.

Không dừng ở việc gợi trò chơi, tác giả bộc lộ tình yêu thương, sự trân trọng đối với kí ức tuổi thơ. Ông nhớ tiếng cười “ầm ĩ cả làng”, nhớ những lần “gân cổ gào cho tới khi mưa tạnh”, nhớ cảm giác được gắn bó với bạn bè, trăng gió, thiên nhiên. Qua đó, đoạn trích khẳng định tuổi thơ không chỉ là những phút chơi đùa, mà còn là miền kí ức nuôi dưỡng tâm hồn, gắn kết con người với cộng đồng và làm nảy nở tình yêu thương.

Từ kỉ niệm cá nhân, tác giả gợi ra bài học nhân sinh. Dù tuổi thơ gắn với nghèo khó, “ngày đó chúng tôi là những đứa trẻ nghèo, động một tí là nghêu ngao hát” – nhưng niềm vui vẫn tràn đầy. Hạnh phúc, vì thế, không chỉ nằm ở vật chất mà quan trọng hơn là sự sẻ chia, gắn bó cộng đồng và hòa điệu với thiên nhiên. Đây là thông điệp có ý nghĩa giáo dục sâu sắc cho thế hệ hôm nay.

Về nghệ thuật, đoạn trích cũng rất thành công. Tác giả kết hợp hài hòa tự sự và trữ tình: vừa kể trò chơi, vừa bày tỏ cảm xúc bồi hồi. Ngôn ngữ giàu hình ảnh, khi hồn nhiên như trẻ nhỏ, khi sâu lắng suy tư. Đặc biệt, việc lồng ghép lời đồng dao đã tạo nên nhịp điệu riêng, vừa cụ thể, vừa gợi nhớ âm vang tuổi thơ. Ngôi kể thứ nhất khiến câu chuyện chân thực, gần gũi, như lời tâm tình. Đồng thời, sự đan xen giữa chi tiết miêu tả (cảnh mưa, cảnh trăng, trò chơi) với suy tưởng triết lí đã làm tác phẩm vừa gợi hình, vừa gợi cảm, lại vừa gợi nghĩ.

Có thể nói, Đồng dao một thuở không chỉ là những trang hồi kí về trò chơi dân gian mà còn là khúc hát tha thiết về kí ức tuổi thơ và tình người. Tác phẩm nhắc nhở ta phải biết trân trọng, lưu giữ những giá trị giản dị mà bền lâu, bởi chính chúng là điểm tựa tinh thần cho mỗi con người. Đọc đoạn trích, ta thêm yêu kí ức tuổi thơ, yêu quê hương và thấm thía hơn ý nghĩa của sự gắn bó cộng đồng.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Tác dụng của việc kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình trong đoạn trích Đồng dao một thuở.

- Hệ thống ý

+ Giới thiệu tác phẩm và đặc điểm thể ký.

+ Yếu tố tự sự: kể lại trò chơi, sự kiện tuổi thơ.

+ Yếu tố trữ tình: cảm xúc hoài niệm, triết lí về tuổi thơ.

+ Tác dụng: làm nổi bật giá trị của ký ức, tạo chiều sâu cảm xúc, giữ được tính chân thực mà vẫn giàu chất thơ.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Phân tích rõ tác dụng khi kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình trong việc thể hiện nội dung văn bản.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Đoạn trích Đồng dao một thuở của Tạ Duy Anh là một hồi kí đặc sắc, kết hợp hài hòa giữa yếu tố tự sự và trữ tình. Yếu tố tự sự thể hiện qua việc kể lại sinh động những trò chơi dân gian thuở nhỏ như “rồng rắn lên mây”, “thả đỉa ba ba” hay những câu hát đối đáp vui nhộn. Người đọc cảm nhận rõ bối cảnh làng quê, âm thanh, hình ảnh, nhịp điệu của tuổi thơ. Xen giữa dòng kể, yếu tố trữ tình nổi bật qua những câu văn giàu cảm xúc: “cảm giác tâm hồn mình luôn được thổi căng lên niềm khát vọng”, hay “mỗi đêm trăng kí ức tôi lại sáng lên ánh sáng của giấc mơ”. Sự đan xen này khiến đoạn trích vừa chân thực, vừa gợi cảm, giúp người đọc không chỉ hình dung lại một thời đã qua mà còn rung động trước vẻ đẹp tâm hồn con người. Nhờ đó, tác phẩm không đơn thuần là ghi chép kỷ niệm mà trở thành một bản hòa ca của ký ức và cảm xúc, đọng lại sâu trong lòng người đọc.