Văn bản ngữ liệu

“TÂY TIẾN” SÁNG TẠO TỪ NỖI NHỚ CHƠI VƠI

(Chu Văn Sơn)

Thơ viết bằng nỗi nhớ xưa nay khó kể xiết. Nhưng ít có bài nào mà nhớ nhung lại được biểu đạt bằng nhiều chữ lạ và ám đến vậy. Người đọc “Tây Tiến”, làm sao quên được chữ “nhớ chơi vơi” trong câu: “Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi”. “Chơi vơi” là trạng thái của nỗi nhớ hay trạng thái của cảnh vật được nhớ? Nó là cái chông chênh hẫng hụt của kẻ đang phải lìa xa nơi mình từng gắn bó, hay là cái trập trùng xa ngái của rừng núi miền Tây? Thật khó tách bạch. Cả chủ thể và đối tượng dường như đã trộn lẫn vào nhau mà đồng hiện trong một chữ “chơi vơi” ấy. Có phải đó là trạng thái chập chờn rất riêng của cõi nhớ chăng? Chữ “nhớ ôi” này cũng thế: “Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói/ Mai Châu mùa em thơm nếp xôi”. Nghe cứ nôn nao, nghèn nghẹn thế nào! Không phải “ôi nhớ” lối cảm thán quen mòn. Cũng không phải “nhớ ôi là nhớ!” thật thà, khẩu ngữ. Không phải “nhớ ơi” như tiếng gọi hướng ra người. Mà là “nhớ ôi” như tiếng kêu hướng vào mình. Ta nghe rõ trong lời thơ một nhớ nhung bất chợt cồn lên, kẻ nhớ không thể cầm lòng, đã vỡ oà ra thành tiếng kêu than. Buột miệng ra, mà dư ba súc tích, lạ thay là ngôn từ thơ! Rồi đây, “Tây Tiến” sẽ khuất dần sau những thăng trầm lịch sử, nhưng tiếng kêu kia hẳn sẽ còn gieo được những bồi hồi một thuở vào lòng người đọc mai sau! “Tây Tiến” cứ sống trong nỗi nhớ và sống bằng nỗi nhớ như thế.

(Chu Văn Sơn, “Tây Tiến” sáng tạo từ nỗi nhớ chơi vơi, in trong Thức với mây Đoài (Nhiều tác giả), NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, 2022)

12.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

12.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Văn bản trên viết về tác phẩm thơ nào? Của ai?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: mối quan hệ giữa giữa cảm xúc và sáng tạo nghệ thuật.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Dẫn dắt vấn đề: Nghệ thuật luôn bắt nguồn từ đời sống, nhưng để chạm đến trái tim con người, nghệ thuật cần được khơi nguồn từ cảm xúc chân thành và mãnh liệt.

- Giới thiệu văn bản gợi cảm hứng: Từ bài viết “Tây Tiến” sáng tạo từ nỗi nhớ chơi vơi của Chu Văn Sơn – nơi ông khám phá những tầng sâu xúc cảm trong thơ Quang Dũng – ta càng nhận ra rõ mối quan hệ gắn bó mật thiết giữa cảm xúc và sáng tạo nghệ thuật.

- Nêu vấn đề: Vậy cảm xúc và sáng tạo nghệ thuật có mối quan hệ như thế nào? Đâu là vai trò của cảm xúc trong hành trình làm nên một tác phẩm nghệ thuật có giá trị?

* Thân bài:

a. Giải thích vấn đề

- Cảm xúc: Là những rung động chân thật, sâu sắc từ bên trong con người – vui, buồn, đau đớn, hạnh phúc, nhớ nhung, yêu thương, mất mát...

- Sáng tạo nghệ thuật: Là quá trình người nghệ sĩ dùng phương tiện nghệ thuật (ngôn ngữ, hình ảnh, âm thanh, màu sắc...) để thể hiện một tư tưởng, cảm xúc hay quan điểm riêng, tạo ra giá trị thẩm mỹ và tinh thần mới.

- Mối quan hệ:

+ Cảm xúc là điểm khởi phát, là “nguồn lửa” thôi thúc người nghệ sĩ sáng tạo.
+ Không có cảm xúc, nghệ thuật dễ trở nên vô hồn, lý tính, hoặc chỉ còn là kỹ thuật.

+ Cảm xúc chân thành tạo nên tác phẩm có hồn, có chiều sâu, dễ chạm đến trái tim người khác.

b. Phân tích, chứng minh: Từ văn bản “Tây Tiến sáng tạo từ nỗi nhớ chơi vơi”

- Chu Văn Sơn khẳng định: “Tây Tiến sống bằng nỗi nhớ” → nỗi nhớ là cảm xúc cốt lõi nuôi dưỡng bài thơ.

- Tác giả phân tích những chữ đặc biệt như “chơi vơi”, “nhớ ôi” để cho thấy từ ngữ trong thơ được thai nghén từ cảm xúc sâu sắc, chứ không chỉ là dụng công câu chữ.

- “Chơi vơi” – nỗi nhớ mênh mang không thể tách rời giữa người và cảnh → cảm xúc hóa thân vào hình ảnh, tạo nên thi ảnh độc đáo.

- “Nhớ ôi” – không phải cảm thán rỗng, mà là tiếng kêu nghẹn ngào, buột miệng của cảm xúc dâng trào → từ đó, ngôn từ trở thành thơ.

⟶ Quang Dũng không chỉ viết bằng ngôn ngữ, mà bằng trái tim của người từng trải, từng nhớ, từng xa, từng sống.

c. Mở rộng – Liên hệ thực tế

- Những tác phẩm nghệ thuật đi vào lòng người – từ thơ ca, âm nhạc, hội họa đến điện ảnh – đều bắt nguồn từ một cảm xúc chân thành.

Ví dụ:

+ Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh – sáng tạo trong lao tù, nhưng cảm xúc về tự do, về con người lại sâu sắc vô cùng.

+ Tranh của Van Gogh – đầy ám ảnh và buồn bã, vì được vẽ bằng cảm xúc đau đớn từ nội tâm.

- Tuy nhiên, cảm xúc thôi chưa đủ – để thành nghệ thuật, cảm xúc cần được chắt lọc, nâng lên bằng tư duy sáng tạo, kỹ thuật thể hiện.

→ Nếu chỉ có cảm xúc mà thiếu nghệ thuật, tác phẩm dễ trở thành sự tuôn trào cảm tính, không có giá trị thẩm mỹ.

d. Bài học nhận thức và hành động

- Với người sáng tạo nghệ thuật:

+ Hãy bắt đầu bằng cảm xúc thật – không giả tạo, không sao chép, không vô hồn.

+ Nhưng đồng thời cần rèn luyện tư duy thẩm mỹ, kỹ thuật biểu đạt, để cảm xúc được thể hiện đúng và đẹp.

- Với người học văn, làm văn: Đọc – viết – cảm – phân tích văn học cũng cần đặt mình vào tâm thế cảm xúc, không chỉ là phân tích lý trí.

* Kết bài:

- Khẳng định lại vấn đề: Cảm xúc là cội nguồn và cũng là linh hồn của mọi sáng tạo nghệ thuật. Không có cảm xúc, nghệ thuật chỉ là hình thức rỗng.

- Mỗi nghệ sĩ chân chính, cũng như mỗi người yêu nghệ thuật, đều cần biết trân trọng cảm xúc, nuôi dưỡng cảm xúc và sáng tạo từ cảm xúc.

Bài văn tham khảo

Trong hành trình của nghệ thuật, cảm xúc là cội nguồn – còn sáng tạo là cánh buồm. Cảm xúc nuôi dưỡng, khơi dậy và định hình cảm hứng nghệ thuật; sáng tạo giúp cảm xúc đó hóa thành hình, thành nét, thành ngôn từ, giai điệu, ánh sáng. Suy ngẫm ấy càng trở nên rõ ràng hơn khi ta tiếp cận bài viết “Tây Tiến” sáng tạo từ nỗi nhớ chơi vơi của Chu Văn Sơn – một áng phê bình vừa tinh tế, vừa đầy xúc cảm. Từ những con chữ trong Tây Tiến, nhà phê bình đã cho thấy: thơ của Quang Dũng không chỉ sống bằng ngôn ngữ mà sống bằng một nỗi nhớ thiết tha đến tận cùng, và chính nỗi nhớ ấy đã làm nên vẻ đẹp lấp lánh của sáng tạo nghệ thuật.

Chu Văn Sơn gọi tên những cảm xúc cụ thể ẩn hiện trong bài thơ qua các chi tiết ngôn ngữ đặc sắc như “chơi vơi”, “nhớ ôi”… Ông chỉ ra rằng, đó không đơn thuần là những từ ngữ mang tính tạo hình, mà là tiếng vọng từ cõi lòng xa xôi của người lính Tây Tiến – nỗi nhớ trập trùng rừng núi, nỗi nhớ cồn lên rồi hóa thành tiếng thở dài, buột miệng. “Chơi vơi” là trạng thái của cảnh hay của tâm? Là trùng điệp núi rừng hay là cõi lòng bâng khuâng? Cả hai hòa làm một, tạo nên một thi ảnh mà xúc cảm và hình dung không thể tách rời. Còn “nhớ ôi” – không phải là cảm thán suông – mà là tiếng kêu xé lòng của người đã từng sống, từng gắn bó, và giờ đang nhìn về bằng ký ức rưng rưng. Những từ ngữ ấy được viết ra không phải bởi bàn tay ngôn ngữ, mà bởi trái tim chất chứa, rưng rức và thành thực. Chính vì thế, như Chu Văn Sơn đã khẳng định, Tây Tiến sống bằng nỗi nhớ, sống trong nỗi nhớ và sẽ còn sống mãi trong những rung cảm người đọc.

Từ đó, có thể thấy, cảm xúc chính là nguồn mạch ban đầu để nghệ thuật hình thành. Không có xúc cảm, nghệ thuật trở nên vô hồn, chỉ còn là kỹ thuật sắp đặt và mô phỏng. Nhưng cảm xúc thôi chưa đủ – nó cần được chắt lọc, nâng đỡ và nhào nặn bởi trí tưởng tượng, sự tinh tế và tài năng biểu đạt. Cảm xúc là dòng sông, còn sáng tạo nghệ thuật là con thuyền giúp nó chảy vào lòng người.

Thực tế cho thấy, những tác phẩm lớn luôn được thai nghén từ cảm xúc sâu sắc. Việt Bắc của Tố Hữu là một tiếng lòng nhớ thương, nghĩa tình; tranh của Van Gogh là ánh sáng bầm tím từ những đau khổ nội tâm. Nhưng cũng chính họ là những nghệ sĩ biết cách chuyển hóa cảm xúc thành hình khối, âm thanh và ngôn từ – không ủy mị, không vụng về. Ở đó, cảm xúc trở thành linh hồn nghệ thuật, còn nghệ thuật làm cảm xúc sống lâu hơn đời người.

Nghệ thuật vì thế không phải là sản phẩm của sự tỉnh táo khô khan, mà là nơi cảm xúc được chưng cất thành vẻ đẹp. Người nghệ sĩ đích thực không chỉ biết cảm mà còn biết tạo – không chỉ biết rung động mà còn biết truyền rung động đó vào tác phẩm. Và mỗi người yêu nghệ thuật cũng cần học cách lắng nghe, thấu hiểu và để cảm xúc dẫn lối vào chiều sâu thẩm mỹ.

Nghệ thuật chỉ có thể sống nếu nó được khơi nguồn từ cảm xúc thật. Và cảm xúc chỉ có thể sống lâu nếu nó được nâng cánh bằng sự sáng tạo. Như Tây Tiến, như “chơi vơi”, như “nhớ ôi” – những xúc cảm được hóa thân vào thơ – để rồi ngân lên mãi trong lòng người đọc hôm nay và mai sau.

Đoạn trích được triển khai theo kiểu đoạn văn kết hợp (phối hợp).