Văn bản ngữ liệu

MẤY Ý NGHĨ VỀ THƠ

(Văn Cao)

(1) Cái mới đầu phải là những cái không sẵn có. Sự làm mới những cái sẵn có cũng là một phương pháp sáng tạo. Đô hàng thế kỉ, mỗi nhà thơ vẫn hàng ngày vẫy gọi một trời đến chiếu vào tâm trạng mình. Thế mà những câu thơ hôm nay về mặt trăng mặt trời vẫn mới mẻ như đêm như ngày qua lại. Cái mới trước hết là mới trong tư tưởng, mới trong cảm xúc và trong cảm giác của nhà thơ [...].

(2) Chúng ta đọc một nhà thơ như đi theo một dòng sông lớn. Dù bắt đầu từ khúc nào, đủ ghé vào bến nào, chúng ta đều phải suy nghĩ ngược lên nguồn thì đường dài lắm mà xuôi ra biển thì còn xa. Hai điểm đầu và cuối đó đều thấy vô cùng. Ai muốn khám phá xem con đường ngược và đường xuôi như thế nào có thể tiếp tục nhau khai thác được nhiều. Cuộc đời và nghệ thuật của nhà thơ phải là những dòng sông lớn càng trôi càng thay đổi, càng trôi càng mở rộng. Mỗi chữ, mỗi câu, mỗi bài thơ mở ra cái quãng ngược, quảng xuôi, những cái không nói tới mà người đọc càng tìm thấy mãi. Sự thất bại thường gặp trong một bài thơ là sự khép lại: khép lại cả sự muốn nghĩ và muốn nói [...].

(3) Qua một bài thơ, người ta thấy ngay được con người của nhà thơ đang sống thực. Tư tưởng, cảm xúc và cảm giác của nhà thơ phải thể hiện tinh vi. Câu thơ như vào trong óc để gợi sự suy nghĩ, vào trong tình cảm để xúc động và như vào trong da thịt để khêu gợi! Chỉ riêng cái phân giác quan của nhà thơ cũng nói được cái hướng biểu hiện hoặc thiên về tư tưởng, hoặc thiên về cảm xúc, hoặc thiên về cảm giác. Cải khuynh hướng đó nhiều khi là của cả một thời đại, một môn phải hay một triết học. Chúng ta đã qua một thời kì dài thiên về cảm xúc và một thời kì cảm giác. Cái thời kì thiên về tư tưởng có phải đang bắt đầu không? Người làm thơ biết tạo dựng cho mình một cá tính trong suy nghĩ, trong tình cảm, trong cảm giác với những điều mới lạ bao nhiêu là làm phong phú thêm cho người đọc về mặt tư tưởng, cảm xúc hay cảm giác. Người đọc bị cuốn sau cùng vào cái khuynh hướng của nhà thơ. Trong đời sống của chúng ta hiện nay có biết bao nhiêu người đã chịu ảnh hưởng trực tiếp của tác phẩm văn học và nghệ thuật và cũng có biết bao nhiêu sự biến đổi xã hội gây ra do cách đặt vấn đề của những tác phẩm này.

(Trích Mấy ý nghĩ về thơ, Văn Cao, in trong Tác phẩm mới chọn lọc, NXB Văn học 1995)

28.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

28.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

 Xác định luận đề chính của văn bản Mấy ý nghĩ về thơ.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: bàn về ý kiến: “Qua một bài thơ, người ta nhận ra ngay con người thật của nhà thơ.”

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về tác giả Văn Cao và văn bản Mấy ý nghĩ về thơ.

- Dẫn dắt đến ý kiến: “Qua một bài thơ, người ta nhận ra ngay con người thật của nhà thơ”.

- Khẳng định đây là một nhận định sâu sắc, gợi mở về mối quan hệ giữa tác phẩm thơ và cá tính, tâm hồn tác giả.

* Thân bài:

a. Giải thích ý kiến

- “Con người thật của nhà thơ”: cá tính, tư tưởng, cảm xúc, cách cảm nhận và nhìn nhận cuộc sống, những trải nghiệm riêng của nhà thơ.

- “Qua một bài thơ, nhận ra ngay”: tác phẩm nghệ thuật, đặc biệt là thơ, phản ánh trực tiếp và tinh tế dấu ấn cá nhân; người đọc có thể cảm nhận rõ nét những đặc điểm riêng ấy khi tiếp xúc với tác phẩm.

- Ý kiến nhấn mạnh tính chất bộc lộ bản ngã và cá tính sáng tạo trong thơ ca.

b. Bàn luận và phân tích

- Thơ ca là tiếng nói của tâm hồn, bộc lộ rõ cá tính tác giả

+ Thơ ca khác văn xuôi ở chỗ giàu cảm xúc, cô đọng, chọn lọc tinh tế → dễ truyền tải trạng thái tâm hồn, tình cảm riêng.

+ Mỗi từ ngữ, hình ảnh, nhịp điệu… đều in dấu cách nghĩ, cách cảm của tác giả.

+ Ví dụ: Thơ Xuân Diệu cuồng nhiệt, nồng nàn; thơ Hàn Mặc Tử đầy ám ảnh và mê đắm; thơ Tố Hữu gắn với lí tưởng cách mạng.

- Sự chân thật trong thơ giúp người đọc nhận ra con người nhà thơ

+ Thơ ca có sức lay động bởi tính chân thật: cảm xúc giả tạo khó chạm tới trái tim người đọc.

+ Những trải nghiệm, nỗi vui buồn, trăn trở của tác giả thường được gửi gắm trực tiếp vào thơ.

+ Mấy ý nghĩ về thơ: Văn Cao khẳng định tư tưởng – cảm xúc – cảm giác của nhà thơ phải tinh vi, tác động sâu tới trí óc, trái tim và giác quan người đọc.

- Thơ phản ánh cả thời đại và môi trường sống của tác giả

+ Cá tính sáng tạo không tách rời bối cảnh lịch sử – xã hội.

+ Ví dụ: thơ giai đoạn kháng chiến khắc họa khí thế chiến đấu (Tố Hữu, Chính Hữu); thơ sau 1975 nhiều chiêm nghiệm về đời sống (Nguyễn Duy, Thanh Thảo).

+ Người đọc nhận ra “con người thật” không chỉ của cá nhân mà còn là đại diện cho một thế hệ.

c. Mở rộng, phản biện

- Không phải lúc nào cũng “ngay lập tức” nhận ra con người thật của nhà thơ, vì:

+ Có tác phẩm sử dụng nhân vật trữ tình khác biệt với tác giả ngoài đời.

+ Một số nhà thơ có lối viết ẩn dụ, tượng trưng, khó giải mã.

- Tuy vậy, khi đọc một chặng đường sáng tác, dấu ấn cá nhân sẽ hiện rõ, giúp khẳng định giá trị ý kiến trên.

d. Liên hệ, rút ra bài học

- Với người sáng tác: cần trung thực với cảm xúc, có cá tính sáng tạo rõ nét.

- Với người đọc: đọc thơ không chỉ để thưởng thức cái đẹp ngôn từ mà còn để thấu hiểu con người, thời đại.

* Kết bài:

- Khẳng định lại tính đúng đắn và sâu sắc của nhận định: “Qua một bài thơ, người ta nhận ra ngay con người thật của nhà thơ”.

- Mở rộng: Thơ ca vừa là tấm gương phản chiếu tâm hồn tác giả, vừa là cầu nối để người đọc đồng cảm, chia sẻ và cùng rung động trước cái đẹp của cuộc sống.

Bài văn tham khảo

“Qua một bài thơ, người ta nhận ra ngay con người thật của nhà thơ” - nhận định ấy, như Văn Cao nhắc tới trong Mấy ý nghĩ về thơ, không chỉ là một quan sát tinh tế về bản chất thơ ca mà còn gợi mở về mối quan hệ mật thiết giữa tiếng nói nghệ thuật và dấu ấn cá nhân. Thơ, khác với lời văn tường thuật, cô đọng trong từng từ, từng hình ảnh, nên mọi lựa chọn ngôn từ, nhịp điệu, ẩn dụ đều là dấu vết không thể giả mạo của tâm hồn tác giả. Khi đọc một bài thơ hay, người đọc không chỉ cảm nhận ý tứ bề mặt mà còn nhận ra phong cách suy nghĩ, cách rung cảm và thái độ sống của người viết.

Trước hết, thơ là tiếng nói của cảm xúc và tư tưởng được chọn lọc - nên dễ bộc lộ cá tính. Mỗi hình ảnh, mỗi liên tưởng phản ánh cách nhà thơ thấy thế giới: người say mê đời thường thường có vần điệu nồng nàn, những ngôn từ tươi sáng; kẻ khảo sát nội tâm, trăn trở lại dùng hình ảnh ám ảnh, cô đọng. Xét ở bình diện lịch sử, ta dễ nhận ra Xuân Diệu qua giọng thơ cuồng nhiệt yêu đời, Hàn Mặc Tử qua những vầng ánh mơ hoang mang và ám ảnh, Tố Hữu qua nhịp điệu cách mạng đầy khát vọng - đó là minh chứng rằng thơ ghi dấu cá tính và lựa chọn sống của nhà thơ. Văn Cao cũng nhấn mạnh: tư tưởng, cảm xúc và cảm giác của nhà thơ phải tinh vi để dẫn dắt suy nghĩ và xúc cảm người đọc - tức là tác phẩm thơ chính là tấm gương phản chiếu đời sống nội tâm người sáng tạo.

Thứ đến, thơ không tách rời thời đại và môi trường sống, nên qua thơ người đọc còn nhận ra “con người thời đại” nơi tác giả. Những khuynh hướng nghệ thuật - thiên về cảm xúc, cảm giác hay tư tưởng - thay đổi theo bối cảnh xã hội; nhà thơ, bằng cách đặt vấn đề và chọn hình thức biểu đạt, cho ta thấy vị trí, trách nhiệm và cuộc đấu tranh nội tâm của mình. Một bài thơ viết trong bối cảnh chiến tranh hay đổi thay xã hội thường mang tính sử thi, trách nhiệm; một bài thơ thời bình có thể hướng vào chiêm nghiệm cá nhân - và từ đó, người đọc nhận ra tư cách đạo đức, thái độ xã hội của tác giả.

Tuy nhiên, cần thận trọng: không phải mọi bài thơ đều “tiết lộ” trực tiếp con người thật. Nhiều tác phẩm sử dụng giọng điệu trữ tình nhân vật, ngôn ngữ tượng trưng hay siêu thực để che giấu hay biến đổi cái tôi. Có nhà thơ chuyên dụng bút pháp kịch hóa, đóng vai, hoặc cố tình giấu mình sau mặt nạ nghệ thuật. Dẫu vậy, khi xem xét một chặng đường sáng tác, dấu ấn cá nhân thường hiện rõ: cách chọn đề tài, mối quan tâm lặp lại, tiến trình biến đổi cảm thức - tất cả tạo nên chân dung nghệ sĩ.

Vì thế, ý kiến trên là hợp lý và sâu sắc: một bài thơ, nhất là khi chân thành và có cá tính, có thể cho người đọc cái nhìn ban đầu về con người thật của tác giả; nếu xét rộng hơn, cả đời thơ sẽ vẽ nên chân dung đầy đủ hơn. Điều này đặt ra bài học cho người viết là phải trung thực, kiên trì xây dựng giọng điệu riêng; với người đọc, là khẩn khoản tiếp cận thơ bằng cả trí tuệ và trái tim để nhận ra, thấu hiểu và đồng cảm với con người đứng sau mỗi câu chữ.

Câu chủ đề của ba đoạn văn:

- Đoạn 1: Cái mới đâu phải là những cái không sẵn có.

- Đoạn 2: Chúng ta đọc một nhà thơ như đi theo một dòng sông lớn.

- Đoạn 3: Qua một bài thơ, người ta thấy ngay được con người của nhà thơ đang sống thực.