CHỢ KHÔNG ĐÀN BÀ LÀ CHỢ CẦU ÔNG LÃNH (trích)

(Lý Nhân Phan Thứ Lang)

Ngoại trừ ngôi chợ này ra, tại Sài Gòn - Gia Định có năm ngôi chợ nổi tiếng khác mà tên của những nơi này đều gắn với phụ nữ, gồm chợ Bà Chiểu (quận Bình Thạnh), chợ Bà Hom (quận Bình Tân), chợ Bà Điểm (huyện Hóc Môn), chợ Bà Quẹo (quận Tân Bình) và chợ Bà Hạt (Quận 10). Vậy chợ Cầu Ông Lãnh nằm ở đâu? Năm ngôi chợ kia nằm ở đâu? Những ngôi chợ này có liên quan gì với nhau không?

Chợ Cầu Ông Lãnh nằm ở góc đường Võ Văn Kiệt - Nguyễn Thái Học, Quận 1, gần mà sông đoạn bến Chương Dương, được xây cất năm 1929. Chợ chuyên bán những loại trái cây tươi như cam, bưởi, quýt, dừa dưa hấu, ổi, xoài và các thứ rau sống. Hàng được các ghe thuyền từ lục tỉnh chở lên đổ cho các chủ vựa ở chợ. Chủ vựa bán sỉ lại cho người buôn bán ở các chợ nhỏ trong thành phố mua về bản lại cho khách hàng. Chợ họp suốt ngày đêm, nhưng từ nửa đêm tới sáng thì đông và nhộn nhịp hơn.

Cạnh chợ Cầu Ông Lãnh còn có một ngôi chợ nhỏ gọi là chợ Cầu Muối, chuyên bán có tươi, tôm, cua... ở các ghe chài mang lên. Nhưng người ta vẫn gọi chung khu chợ này là cho Câu Ông Lãnh, vì hai ngôi chợ nằm sát nhau, cùng một con đường, lại cùng ở một nơi có cây cầu mang tên Ông Lãnh.

Nguồn gốc của cái tên Ông Lãnh là vì nơi đây có con rạch (nói là rạch chứ khi trước ghe thuyền đi lại ra cửa sông lớn rất rộng); muốn sang bến Vân Đồn, khu Khánh Hội ở Quận 4 người ta phải dùng ghe mới sang được. Trước khi Pháp đánh Nam Kỳ, ở đối Cây Mai có một vị lãnh binh tên là Nguyễn Ngọc Thăng đóng quân đồn trú. Vị lãnh binh này đã cho xây dựng một cây cầu gỗ bắc qua rạch, và vì kính nể ông nên nhân dân ở đây đã gọi cây cầu này là cầu Ông Lãnh.

Năm ngôi chợ còn lại, theo một số nhà nghiên cứu, được đặt theo tên năm bà vợ của Lãnh binh Thông, vốn được ông lập ra để giao cho mỗi bà quản lí một chợ. Tuy nhiên, học giả Vương Hồng Sển cho rằng giả thuyết năm ngôi chợ “Bà” được đặt tên theo năm bà vợ của Lãnh binh Thăng chưa hẳn đúng, bởi Bà Chiều, Bà Quẹo,... có thể là những người đầu tiên đến buôn bán ở chợ, sau đó được người dân lấy tên để đặt cho chợ

Dẫu vậy, câu chuyện về một chợ “Ông” và năm chợ “Bà” vẫn là giai thoại thú vị của đất Sài Gòn xưa.

(Trích Chợ không đàn bà là chợ Cầu Ông Lãnh, Lý Nhân Phan Thứ Lang, in trong Sài Gòn vang bóng, NXB Văn hoá - Văn nghệ, 2020)

3.2. Bộ câu hỏi đọc hiểu và viết

3.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Thông tin chính của văn bản trên là gì?

- Chợ Cầu Ông Lãnh nằm ở góc đường Võ Văn Kiệt - Nguyễn Thái Học, Quận 1, gần bến Chương Dương. Chợ chuyên bán trái cây tươi như cam, bưởi, quýt, dừa, dưa hấu, ổi, xoài và các loại rau sống.

- Chợ họp suốt ngày đêm, nhưng đặc biệt đông và nhộn nhịp nhất là vào khoảng thời gian từ nửa đêm tới sáng. Hàng hoá chủ yếu được ghe thuyền từ lục tỉnh chở lên và bán sỉ cho các tiểu thương đem về phân phối ở các chợ nhỏ khác trong thành phố.

Tên gọi “Cầu Ông Lãnh” bắt nguồn từ việc lãnh binh Nguyễn Ngọc Thăng (đóng quân ở vùng Cây Mai trước khi Pháp đánh Nam Kỳ) đã cho xây một cây cầu gỗ bắc qua con rạch lớn để sang bến Vân Đồn (Quận 4). Người dân kính trọng ông nên đặt tên cây cầu là “Cầu Ông Lãnh”.

Năm ngôi chợ nổi tiếng tại Sài Gòn - Gia Đình có tên gắn với tên những người phụ nữ: chợ Bà Chiểu (quận Bình Thạnh), chợ Bà Hom (quận Bình Tân), chợ Bà Điểm (huyện Hóc Môn), chợ Bà Queo (quận Tân Bình) và chợ Bà Hạt (Quận 10).

Những giả thuyết về cách đặt tên năm ngôi chợ:

- Theo một số nhà nghiên cứu, các ngôi chợ được đặt theo tên năm bà vợ của Lãnh binh Thăng, vốn được ông lập ra để giao cho mỗi bà quản lí một chợ.

- Theo học giả Vương Hồng Sến, giả thuyết năm ngôi chợ”Bà được đặt tên theo năm bà vợ của Lãnh binh Thăng chưa hẳn đúng, bởi Bà Chiểu, Bà Queo,... có thể là những người đầu tiên đến buôn bán ở chợ, sau đó được người dân lấy tên để đặt cho chợ.

Việc đặt tên chợ theo tên người, nhất là phụ nữ, phản ánh dấu ấn cá nhân của những người có công hoặc gắn bó lâu dài với hoạt động buôn bán tại chợ. Điều này cho thấy sự trân trọng, ghi nhớ của cộng đồng đối với người đi trước, đồng thời phản ánh vai trò quan trọng của phụ nữ trong đời sống kinh tế - xã hội truyền thống.

Cách sắp xếp thông tin trong văn bản theo trật tự sau:

- Phần 1: giới thiệu về chợ Cầu Ông Lãnh và năm ngôi chợ nổi tiếng khác mà tên của những nơi này đều gắn với những người phụ nữ ở Sài Gòn - Gia Định.

- Phần 2: giới thiệu địa điểm chợ Cầu Ông Lãnh.

- Phần 3: trình bày nguồn gốc của cái tên Ông Lãnh.

- Phần 4: nêu giả thuyết về nguồn gốc tên của năm ngôi chợ có tên gắn với năm người phụ nữ.

Tác dụng: cách sắp xếp thông tin này tạo nên sự mạch lạc của văn bản; cả bốn phần của văn bản đều tập trung bàn về thông tin chính của văn bản và được sắp xếp theo trình tự chính trước, phụ sau (giới thiệu chợ Cầu Ông Lãnh trước, năm ngôi chợ được đặt tên theo tên của năm người phụ nữ sau).

Việc tồn tại một “chợ Ông” bên cạnh năm “chợ Bà” thể hiện nét độc đáo và phong phú trong văn hóa đặt tên dân gian của người Sài Gòn. Nó không chỉ phản ánh vai trò lịch sử cụ thể của các cá nhân mà còn mang đến sự sinh động, gần gũi trong cách người dân ghi nhớ, lưu truyền các câu chuyện địa phương. Đồng thời, đây còn là biểu hiện cho sự giao thoa giữa truyền thuyết, lịch sử và đời sống thường nhật.

Đây là câu hỏi mở, học sinh có thể trả lời theo nhiều cách trên cơ sở bám sát nội dung văn bản, từ văn bản suy luận ra những hiểu biết về Sài Gòn xưa.

Nêu được phương tiện phi ngôn ngữ có thể bổ sung như: kênh hình (ví dụ tranh vẽ, ảnh chụp cảnh mua bán, trao đổi ở chợ, bản đồ Sài Gòn - Gia Định có chú thích vị trí các chợ,...) và giải thích lí do lựa chọn bổ sung phương tiện thông tin như vậy.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích văn bản ngữ liệu “Chợ không đàn bà là chợ cầu ông Lãnh” của Lý Nhân Phan Thứ Lang.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về văn hóa chợ như một nét đặc trưng trong đời sống đô thị xưa ở Sài Gòn – Gia Định.

- Giới thiệu văn bản Chợ không đàn bà là chợ Cầu Ông Lãnh của Lý Nhân Phan Thứ Lang – một bài viết vừa có giá trị tư liệu lịch sử, vừa mang màu sắc giai thoại thú vị.

- Dẫn dắt vào vấn đề nghị luận: phân tích những giá trị văn hóa – lịch sử được phản ánh qua văn bản.

* Thân bài:

1. Giới thiệu khái quát nội dung văn bản

- Văn bản giới thiệu về tên gọi đặc biệt của một số ngôi chợ ở Sài Gòn: 1 “chợ ông” (Cầu Ông Lãnh) và 5 “chợ bà” (Bà Chiểu, Bà Hom, Bà Điểm, Bà Quẹo, Bà Hạt).

- Gợi ra những câu chuyện lịch sử, giai thoại về nguồn gốc tên gọi, từ đó phản ánh những nét văn hóa dân gian, truyền thống tri ân và vai trò phụ nữ trong đời sống đô thị xưa.

2. Phân tích ý nghĩa lịch sử – văn hóa của tên gọi “chợ Cầu Ông Lãnh”

- Nêu rõ vị trí, đặc điểm hoạt động của chợ Cầu Ông Lãnh – một chợ sầm uất, nhộn nhịp với hoạt động buôn bán suốt ngày đêm.

- Tên gọi gắn với ông Nguyễn Ngọc Thăng, một vị lãnh binh có công xây cầu bắc qua rạch để tiện việc qua lại.

- Tên chợ thể hiện truyền thống tri ân người có công, sự gắn kết giữa công trình công cộng và cộng đồng cư dân.

3. Phân tích ý nghĩa của tên gọi năm “chợ Bà”

- Năm chợ gắn với tên phụ nữ (Bà Chiểu, Bà Quẹo, v.v.) thể hiện sự hiện diện và vai trò mạnh mẽ của phụ nữ trong hoạt động kinh tế đô thị.

- Có hai giả thuyết thú vị:

+ Một: đặt tên theo năm bà vợ của một vị lãnh binh xưa.

+ Hai: đặt theo tên những người phụ nữ đầu tiên khai chợ – gợi về vai trò của phụ nữ trong văn hóa khởi tạo, hình thành không gian sống.                                                                                                                        

- Những tên gọi mộc mạc nhưng gắn bó, gần gũi với người dân, phản ánh hơi thở của đời sống bình dân, văn hóa địa phương.

4. Giá trị văn hóa – tư liệu của văn bản

- Văn bản thể hiện lối kể chuyện dân gian hấp dẫn, lồng ghép sử liệu với giai thoại, tạo nên không khí hoài cổ.

- Gợi mở về di sản văn hóa đô thị: từ việc đặt tên chợ đến cách người dân ghi nhớ và truyền miệng.

- Là một phần của việc bảo tồn ký ức đô thị, giúp thế hệ sau hiểu hơn về quá khứ của vùng đất Sài Gòn xưa.

* Kết bài:

- Khẳng định lại giá trị văn hóa – lịch sử độc đáo được thể hiện qua văn bản.

- Bày tỏ sự trân trọng đối với những giai thoại, tên gọi dân gian vì đó là một phần hồn cốt của văn hóa Sài Gòn – Nam Bộ.

- Liên hệ bản thân: cần giữ gìn, tìm hiểu và lan tỏa những giá trị văn hóa truyền thống trong thời đại hiện nay.

Bài viết tham khảo

Sài Gòn – Thành phố mang trong mình những lớp trầm tích lịch sử, văn hóa độc đáo và sống động. Nơi đây không chỉ nổi tiếng với kiến trúc, ẩm thực mà còn gây ấn tượng bởi hệ thống chợ mang đậm bản sắc dân gian. Trong đó, văn bản “Chợ không đàn bà là chợ Cầu Ông Lãnh” của Lý Nhân Phan Thứ Lang mang đến cho người đọc một góc nhìn thú vị và đầy ý nghĩa về tên gọi, lịch sử cũng như văn hóa ẩn sau những khu chợ quen thuộc của người Sài Gòn xưa.

Mở đầu bài viết, tác giả gợi sự tò mò bằng cách nêu bật sự đặc biệt trong cách đặt tên: giữa sáu ngôi chợ nổi tiếng thì có năm ngôi mang tên “Bà” và chỉ duy nhất một ngôi chợ gắn với “Ông” – đó là chợ Cầu Ông Lãnh. Cách đặt vấn đề không chỉ khơi dậy sự tò mò mà còn tạo nền tảng để người đọc khám phá chiều sâu lịch sử – văn hóa đằng sau từng cái tên tưởng như bình dị ấy.

Chợ Cầu Ông Lãnh được mô tả là khu chợ sầm uất, chuyên buôn bán trái cây và rau củ từ các tỉnh miền Tây chuyển lên. Chợ họp suốt ngày đêm, nhưng nhộn nhịp nhất là từ nửa đêm đến sáng – cho thấy sự tấp nập và vai trò trung tâm phân phối hàng hóa của khu vực này trong đời sống đô thị Sài Gòn. Cái tên “Ông Lãnh” bắt nguồn từ một nhân vật có thật – ông Nguyễn Ngọc Thăng, một vị lãnh binh đã xây dựng cây cầu bắc qua con rạch để phục vụ dân sinh. Hành động vì cộng đồng của ông được người dân ghi nhớ và trân trọng qua việc đặt tên cầu – và sau này là tên chợ – theo tên ông. Điều đó phản ánh nét văn hóa tri ân người có công trong truyền thống người Việt.

Ngược lại, năm ngôi chợ “Bà” lại gợi lên một dấu ấn khác – vai trò của phụ nữ trong đời sống kinh tế, văn hóa Sài Gòn. Có hai giả thuyết được đưa ra: một là những bà vợ của lãnh binh Thông được giao quản lý chợ; hai là tên những người phụ nữ đầu tiên khai phá, buôn bán tại các khu vực này. Dù theo cách giải thích nào thì điều đáng chú ý là phụ nữ – với tinh thần cần cù, khéo léo – đã gắn bó mật thiết với văn hóa chợ, nơi không chỉ là trung tâm buôn bán mà còn là không gian giao tiếp, sinh hoạt cộng đồng. Việc người dân nhớ đến và đặt tên chợ theo tên các “bà” cũng là biểu hiện của sự ghi nhận, trân quý đối với vai trò ấy.

Bên cạnh những thông tin lịch sử cụ thể, bài viết còn mang đến sắc thái dân gian đầy thú vị. Những câu chuyện truyền miệng, những phỏng đoán đa chiều về nguồn gốc tên gọi làm nên “hồn vía” cho văn bản – đó không chỉ là sự ghi chép khô khan, mà là một cách kể chuyện văn hóa, giàu màu sắc ký ức và tình cảm. Nhờ vậy, bài viết không chỉ cung cấp thông tin mà còn góp phần lưu giữ và tái hiện một phần ký ức đô thị đang dần bị mai một.

Tóm lại, “Chợ không đàn bà là chợ Cầu Ông Lãnh” là một văn bản ngắn nhưng hàm chứa nhiều giá trị. Qua những giai thoại và cứ liệu lịch sử, tác giả không chỉ tái hiện một không gian buôn bán đặc sắc của Sài Gòn xưa, mà còn khéo léo truyền tải tinh thần tri ân, vai trò của phụ nữ, và nét đẹp văn hóa dân gian trong đời sống đô thị. Đó là một lời nhắc nhở nhẹ nhàng nhưng sâu sắc về việc gìn giữ ký ức văn hóa – điều làm nên bản sắc cho mỗi vùng đất.