HỒ XUÂN HƯƠNG – TẦM VÓC MỘT DANH NHÂN VĂN HÓA

(Trần Trung Hiếu)

“Hồ Xuân Hương là một hiện tượng văn hóa đặc biệt. Với tư cách là một hiện tượng độc đáo của thơ ca Việt Nam thời trung đại, ảnh hưởng văn hóa của Hồ Xuân Hương đã vươn ra thế giới và được đông đảo bạn đọc và học giả nước ngoài chú ý.

[...]

Khoảng 2 thập kỉ trở lại đây, ảnh hưởng của xu thế toàn cầu hóa đã mở ra những cánh cửa rộng cho việc giới thiệu và lan tỏa văn học Việt Nam ra bạn bè quốc tế. Thơ Hồ Xuân Hương nhờ đó có cơ hội đến được với đông đảo độc giả nước ngoài qua nhiều kênh khác nhau.

Tiêu biểu trên trang website “The Poetry Foundation” (Hiệp hội thơ Hoa Kỳ) đã chọn dịch và giới thiệu một cách trang trọng 5 bài thơ của Hồ Xuân Hương: “Bánh trôi nước” (Floating Sweet Dumpling), “Quả mít” (Jackfruit), “Ốc nhồi” (Snail), “Ong vò vẽ” (Wasps), “Dỗ người đàn bà khóc chồng” (Lamenting Widow) kèm theo lời bình của dịch giả, nhà thơ Marylin Chin: “Khi tiếp xúc với thơ Hồ Xuân Hương, ngay lập tức tôi nhận ra câu trúc của bài thơ niêm luật Trung Hoa - tứ tuyệt, bát cú, thất ngôn, các hình thức đối và điệp... Tôi nhận ra những biểu tượng cổ sơ - “trái cây chín”, “chiếc bánh trôi” tượng trưng cho thân phận người phụ nữ”. Đánh giá về tư tưởng và giá trị nghệ thuật của thơ Hồ Xuân Hương, Marylin Chin nhận định rằng: “Cha của Hồ Xuân Hương vốn là một nhà nho và mẹ bà là một người là một người vợ lẽ. Bản thân nàng cũng trở thành thê thiếp của 2 vị quan nhỏ. Tất cả phụ nữ trong cấu trúc gia đình Nho giáo bị áp bức đều có vị trí bên lề, nhưng có lẽ chính sự áp bức này đã khiến Hồ Xuân Hương đã dùng trí thông minh và tài thơ thiên bâm đưa ra những bài thơ mang tính khêu gợi lên một tầm cao tuyệt vời. Người ta có thể đọc bà như một nhà thơ nữ quyền hiện đại bằng cách giải thích các bài thơ thông qua các biểu tượng phân tâm học, trong đó thiên tính nữ như một vũ khí chống lại chế độ phụ quyền”.

Rõ ràng, trong con mắt của các bạn đọc và học giả nước ngoài, Hồ Xuân Hương và di sản thơ ca của bà là một hiện tượng độc đáo của văn học Việt Nam nói riêng, văn hóa phương Đông nói chung. Tiếp cận Hồ Xuân Hương một cách đầy đủ nhất là cách tiếp cận song song và nhất quán giữa văn học và văn hóa. Bởi, với cách tiếp cận vấn đề như vậy, chúng ta mới có thể tìm thấy dấu vết của thơ dân gian - sức mạnh tinh thần của văn hóa làng xã. Và điều quan trọng và hơn hết chính là ý thức khát vọng tự chủ từ việc hình thành và phát triển văn học chữ Nôm, vượt qua sự ảnh hưởng và cưỡng bức từ văn hóa của Trung Hoa.

Hồ Xuân Hương là một hiện tượng độc đáo của Văn học Việt Nam. Hồ Xuân Hương, tên bà có nghĩa là “hương vị mùa xuân”. Bà đã viết cả những điều mà các nhà thơ khác cùng thời không dám viết. Thơ Hồ Xuân Hương độc đáo, hiếm có và mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam, có sức lan truyền, lan tỏa rộng rãi trên thế giới. Thơ của bà có thể làm lay động chúng ta ngày hôm nay cũng như đã từng làm chấn động người Việt Nam hơn 2 thế kỉ trước.

Hồ Xuân Hương là nữ sĩ Việt Nam đầu tiên được UNESCO vinh danh.”

(Trích Hồ Xuân Hương - tầm vóc một danh nhân văn hoá - Trần Trung Hiếu, theo nhandan.vn)

24.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

24.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

 Văn bản trên được viết nhằm mục đích gì?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: trình bày suy nghĩ về quan điểm: “Học văn không chỉ để cảm thụ cái đẹp mà còn để hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân tộc”

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về văn bản “Hồ Xuân Hương – Tầm vóc một danh nhân văn hóa” của Trần Trung Hiếu: một văn bản thông tin giàu cảm hứng, cho thấy vị thế thơ ca Hồ Xuân Hương và giá trị văn hóa của nó trong đời sống dân tộc và quốc tế.

- Dẫn đến vấn đề nghị luận: “Học văn không chỉ để cảm thụ cái đẹp mà còn để hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân tộc” – một quan điểm đúng đắn, sâu sắc, đặc biệt rõ nét qua trải nghiệm đọc văn học như trường hợp Hồ Xuân Hương.

* Thân bài:

a. Giải thích ý kiến

- Học văn: là tiếp nhận, khám phá, phân tích và cảm nhận các tác phẩm văn chương.

- Cảm thụ cái đẹp: là thấy được vẻ đẹp trong hình thức nghệ thuật, ngôn ngữ, hình ảnh, cảm xúc, tư tưởng,...

- Hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân tộc: là thấm nhuần những giá trị truyền thống, phong tục, tinh thần, lịch sử, bản sắc của dân tộc được ẩn chứa trong tác phẩm văn học.

⇒ Ý kiến khẳng định: học văn không chỉ dừng lại ở cảm xúc thẩm mỹ mà còn giúp người học nhận diện và trân trọng chiều sâu văn hóa dân tộc qua từng tác phẩm.

b. Bàn luận và chứng minh

- Văn học là kết tinh của văn hóa dân tộc

+ Mỗi tác phẩm văn học là sản phẩm của một thời đại, một không gian sống, một truyền thống văn hóa nhất định.

+ Qua tác phẩm, người đọc không chỉ “thưởng thức” cái hay, cái đẹp, mà còn hiểu được tư tưởng, phong tục, đời sống tinh thần của cả một cộng đồng người.

→ Văn học trở thành chiếc cầu nối giữa thế hệ hôm nay với quá khứ, giữa cá nhân và cộng đồng dân tộc.

- Trường hợp cụ thể: Thơ Hồ Xuân Hương và văn bản của Trần Trung Hiếu

+ Qua văn bản, người đọc không chỉ cảm nhận được vẻ đẹp ngôn ngữ thơ Hồ Xuân Hương mà còn thấy:

Tinh thần phản kháng của người phụ nữ trong xã hội Nho giáo.

Chất liệu dân gian đặc sắc trong biểu tượng “bánh trôi nước”, “quả mít”,...

Khát vọng tự chủ, bình đẳng và bản lĩnh sáng tạo đầy cá tính.

+ Văn bản giúp người đọc hiểu thêm về:

Vai trò của văn học chữ Nôm – một hình thức ngôn ngữ đặc trưng của dân tộc.

Tính nữ quyền sớm có trong văn học Việt Nam.

Tầm ảnh hưởng quốc tế của một thi sĩ truyền thống → thể hiện bản sắc văn hóa Việt có khả năng lan tỏa toàn cầu.

- Mở rộng: Những tác phẩm văn học khác cũng cho thấy vai trò truyền tải văn hóa

+ Truyện Kiều – Nguyễn Du: qua số phận Thúy Kiều, người đọc hiểu được nhân sinh quan và đạo lý truyền thống “tài mệnh tương đố”, “ở hiền gặp lành”.

+ Tuyên ngôn độc lập – Hồ Chí Minh: không chỉ là lời tuyên bố chính trị mà còn là văn kiện chứa đựng tinh thần độc lập, tự do, bản lĩnh văn hóa của dân tộc.

+ Truyện ngắn Kim Lân, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Minh Châu,... đều thể hiện đời sống làng quê, văn hóa ứng xử, sự thay đổi xã hội qua từng thời kỳ.

c. Phản đề

- Một số người học văn chỉ dừng lại ở việc cảm thụ cái đẹp hình thức (vẻ đẹp ngôn từ, hình ảnh, cảm xúc), bỏ qua chiều sâu văn hóa – dẫn đến việc tiếp cận văn học hời hợt.

- Điều đó làm mất đi một chức năng quan trọng của văn chương: nuôi dưỡng tâm hồn bằng truyền thống văn hóa dân tộc.

d. Bài học nhận thức và hành động

- Người học văn cần:

+ Đọc sâu, đọc kĩ, đặt tác phẩm trong bối cảnh văn hóa – xã hội cụ thể để hiểu rõ hơn tầng nghĩa.

+ Trân trọng và học hỏi các giá trị truyền thống ẩn giấu trong tác phẩm.

+ Xem văn học như một cánh cửa bước vào thế giới văn hóa dân tộc.

* Kết bài:

- Khẳng định lại ý kiến: Học văn không chỉ để cảm thụ cái đẹp mà còn để hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân tộc – là một quan điểm đúng đắn, định hướng việc học văn sâu sắc và toàn diện.

- Từ trải nghiệm đọc văn bản về Hồ Xuân Hương, người học văn có thể nhận ra: mỗi bài thơ, mỗi trang viết là một phần hồn của dân tộc cần được gìn giữ, lan tỏa và kế thừa.

Bài văn tham khảo

Học văn không chỉ là hành trình thẩm thấu cái đẹp trong nghệ thuật ngôn từ, mà còn là quá trình khám phá những tầng sâu văn hóa được kết tinh trong từng câu chữ. Quan điểm: “Học văn không chỉ để cảm thụ cái đẹp mà còn để hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân tộc” là một góc nhìn đúng đắn, thể hiện bản chất đa chiều và giá trị bền vững của môn học này – một môn học không chỉ nuôi dưỡng cảm xúc mà còn bồi đắp căn tính văn hóa.

Văn học là nơi kết tinh những giá trị thẩm mỹ, phản ánh đời sống tâm hồn của con người qua từng thời đại. Khi học văn, ta thả mình vào những vần thơ, áng văn giàu hình tượng, giai điệu và cảm xúc. Cái đẹp trong văn học không chỉ ở ngôn ngữ, hình ảnh mà còn ở tấm lòng, tư tưởng và tâm hồn của người viết. Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở sự rung cảm bề mặt, người học sẽ bỏ lỡ chiều sâu văn hóa mà văn học chuyên chở. Tác phẩm văn chương là tấm gương phản chiếu xã hội, lịch sử và văn hóa dân tộc qua mỗi thời kỳ. Học văn là một cách học lịch sử, học đạo lí, học cách sống và học để hiểu chính mình trong dòng chảy văn hóa của cộng đồng.

Từ văn bản “Hồ Xuân Hương – Tầm vóc một danh nhân văn hoá” của Trần Trung Hiếu, người đọc không chỉ được ngợi ca tài năng và cá tính mạnh mẽ của “Bà chúa thơ Nôm” mà còn thấy rõ giá trị văn hóa mà thơ ca Hồ Xuân Hương mang lại. Những bài thơ tưởng như hài hước, tục mà thanh ấy không chỉ đẹp ở hình thức nghệ thuật mà còn là lời khẳng định vị thế của phụ nữ, là tiếng nói phản biện xã hội phong kiến bất công. Qua đó, ta hiểu sâu hơn về một giai đoạn lịch sử, về những khát vọng bình đẳng, về tinh thần dân tộc ẩn trong vẻ hào sảng của thơ Nôm. Học văn ở đây chính là đi sâu vào bản sắc, là nhận thức lại giá trị văn hóa từ chính những tiếng nói bị khuất lấp.

Không chỉ Hồ Xuân Hương, mà khi học Nguyễn Du, Nguyễn Trãi, Nguyễn Đình Chiểu… hay các tác giả hiện đại như Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Quang Sáng…, ta đều có thể thấy được dòng chảy văn hóa, đạo lí dân tộc, tinh thần yêu nước, lòng nhân đạo xuyên suốt. Văn học dân tộc chính là một phần di sản văn hóa sống động, giúp mỗi thế hệ hiểu mình là ai, từ đâu đến và nên sống như thế nào giữa dòng chảy hiện tại.

Tóm lại, học văn không chỉ là để thưởng thức vẻ đẹp nghệ thuật mà còn là hành trình nhận diện, thấu hiểu và gìn giữ giá trị văn hóa dân tộc. Chính từ đó, mỗi học sinh sẽ biết trân trọng những giá trị truyền thống, làm giàu tâm hồn và vun đắp bản sắc dân tộc bằng tri thức và cảm xúc.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về vai trò của văn học trong việc khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc.

- Hệ thống ý

+ Văn học là tấm gương phản chiếu đời sống và tâm hồn dân tộc, đồng thời cũng là phương tiện quan trọng góp phần khẳng định và lan tỏa bản sắc văn hóa của một quốc gia.

+ Từ văn bản “Hồ Xuân Hương – Tầm vóc một danh nhân văn hóa” của Trần Trung Hiếu, có thể thấy rõ vai trò của văn học qua trường hợp thơ ca Hồ Xuân Hương – một hiện tượng văn hóa đặc biệt của Việt Nam.

+ Trong khi đời sống hiện đại bị chi phối bởi công nghệ và các trò chơi ảo, trò chơi dân gian tạo nên một không gian thư giãn lành mạnh, nuôi dưỡng tinh thần gắn bó và rèn luyện thể chất.

+ Thơ của bà không chỉ thể hiện cá tính nghệ thuật độc đáo mà còn thấm đẫm chất liệu dân gian, chứa đựng tinh thần phản kháng mạnh mẽ và khát vọng tự do của người phụ nữ trong xã hội phong kiến.

+ Giữ gìn và phát triển văn học chính là một cách thiết thực để gìn giữ bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời đại hội nhập.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về vai trò của văn học trong việc khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Văn học là tấm gương phản chiếu đời sống và tâm hồn dân tộc, đồng thời cũng là phương tiện quan trọng góp phần khẳng định và lan tỏa bản sắc văn hóa của một quốc gia. Từ văn bản “Hồ Xuân Hương – Tầm vóc một danh nhân văn hóa” của Trần Trung Hiếu, có thể thấy rõ vai trò của văn học qua trường hợp thơ ca Hồ Xuân Hương – một hiện tượng văn hóa đặc biệt của Việt Nam. Thơ của bà không chỉ thể hiện cá tính nghệ thuật độc đáo mà còn thấm đẫm chất liệu dân gian, chứa đựng tinh thần phản kháng mạnh mẽ và khát vọng tự do của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Những hình ảnh như “bánh trôi nước”, “quả mít”, “ốc nhồi”… không chỉ mang tính biểu tượng mà còn là dấu ấn sâu sắc của văn hóa dân tộc Việt. Chính từ thơ ca mang bản sắc ấy, Hồ Xuân Hương được quốc tế đón nhận và UNESCO vinh danh, cho thấy sức mạnh của văn học trong việc nâng tầm giá trị văn hóa dân tộc trên bình diện toàn cầu. Vì vậy, giữ gìn và phát triển văn học chính là một cách thiết thực để gìn giữ bản sắc văn hóa Việt Nam trong thời đại hội nhập.