Bầy chim trở về (trích)

(Phạm Sông Hồng)

Năm ấy, lũ chim không về làm tổ ở khu vườn.

Bà ngoại tôi ngồi ở bậc thềm, nhìn vào khoảng không hun hút trước mắt. Trời không mưa không nắng, xám xịt một màu chì. Tôi không biết bà tôi nghĩ gì, nhưng chắc chắn là đang nghĩ. Dáng ngồi như thế, tấm lưng còn tựa vào cửa cũ, nửa như lơ đễnh, nửa như coi cánh cửa ấy là một điểm tựa. Đúng rồi, cái cánh cửa là điểm tựa của bà. Bà ngồi như thế lâu rồi, từ ngày tháng năm này qua ngày tháng năm khác. Bà tựa vào tiếng răng của lũ một, hình như là hoài nhớ về những ngày đã qua nhiều hơn là nghĩ đến ngày mai.

Tôi ôm con mèo cái già có bộ lông màu xám tro vào lòng, vuốt ve nó. Nó chừng như cũng đã mệt mỏi vì quãng đời có tuổi của mình mà không chờn vờn đôi bàn tay thô kệch của tôi, bộ ria mép chỉ hơi khẽ động đậy. Nó lim dim đôi mắt. Tôi thấy thái độ của nó giống bà tôi quá. So với lũ mèo, nó cũng có tuổi, nó cũng đã là một con mèo già. Mà già rồi thì hay mệt mỏi. Chắc lúc này ở trong tay tôi, nó cũng đang suy nghĩ, suy nghĩ theo kiểu loài mèo. Nó nghĩ gì thì chỉ có trời mới biết được (có khi loài mèo biết?). Nhưng tôi thầm nghĩ, biết đâu nó cũng như bà tôi, tức là đang hoài nhớ về cái thời đã qua thì sao?

Tuổi thơ tôi là một chuỗi những ngày tháng không tên. Cứ lặng lờ lặng lờ, chẳng có gì sôi nổi. Tôi ở với bà từ ngày còn nhỏ. Ngày xưa dì Mân cũng ở với bà, nhưng dì Mân vì lí do nào đó tác động đến mà sinh mất trí, bỏ nhà đi lâu rồi. Đi, rồi từ đấy không về. Và cũng chẳng có tin tức gì, không biết còn sống hay đã chết. Thỉnh thoảng, tôi ngây ngô nhắc đến dì như một lẽ bình thường, bà tôi lại chảy nước mắt. Ông Hân, hàng xóm nhà tôi bảo: “Bà cháu đã mất hai anh con cả trong cuộc chiến. Mất cả mẹ cháu, bây giờ lại mất cô con gái ngay giữa thời bình.... Ông Hàn nói thế rồi đi về nhà.

[Lược trích: “Tôi” nhớ đến người mẹ ruột đã bỏ con lại mà đi biệt. Từ ấy, “tôi” lớn lên cùng bà. Hai bà cháu ít nói ít cười. Mấy hôm nay con mèo cái có bộ lông màu xám tro bỏ đi đâu, không thấy về nhà.]

Qua thời gian đấy, con mèo cái già trở về nhà. Nó nằm trên bậc thềm sưởi nắng. Tôi thấy người nó to hơn, và có vẻ nặng nề, bữa ăn không hết đĩa cơm. Nó trở nên lười biếng, chỉ suốt ngày cuộn mình nằm ngủ. Bà tôi ngồi tựa cửa, nhìn sang nó, thở dài. Tôi không biết bà đang nghĩ gì, chắc vẫn chỉ có thế thôi! Có tin của cô tôi ở tỉnh nào đẩy xa xa. Một buổi chiều, ông bưu điện tìm đến đưa cho bà tôi cái phong bì màu xanh xanh hồng hồng, thơm thơm mùi nước hoa. Tôi cầm nó săm soi. Từ bé tôi mới nhìn thấy cái phong bì đẹp như thế, cứ y như... Tây.

Tối, ông Hân sang chơi, bà tôi đưa cái thư cho ông đọc. Đọc xong ông Hàn với bà tôi ngồi nói chuyện, tôi nằm ê a hát mấy bài hát trẻ con cũ rích, và ngủ quên từ lúc nào.

Hôm sau ông Hân đi đâu đấy, không ở nhà. Ba hôm sau nữa...

Cho đến lúc trời xâm xẩm tối, ông Hân đeo lỉnh kỉnh những cái túi ở đâu đó về thẳng nhà tôi. Uống ngụm nước bà tôi đưa, còn dở dang, ông Hàn đứng lên dốc ngược mấy cái túi, các thứ lăn ra giường. Tôi ngạc nhiên giương mắt nhìn. Ông Hàn cầm con búp bê tóc vàng: “Con búp bê này, dì Mân gửi cho cháu. Cầm lấy mà chơi!”. Tôi ôm em bé búp bê, ngỡ như là trong tưởng tượng.

Lần đầu tiên, tôi thấy bà tôi cười. Ông Hàn phá bụi mây ngăn giữa hai nhà, tôi chạy loăng quăng như con loi choi mà ngồi chơi với em bé búp bê của mình: “Cháu sẽ gọi là ông ngoại”.

Ông Hân nghỉ tay vào thềm ngồi hút thuốc, bà tôi ngồi bên cạnh rót nước chè cho ông. Tôi nghĩ, ông Hân như cái cột lắp cánh cửa sắp rơi ra của nhà tôi, là chỗ cho bà tôi tựa.

Năm ấy tôi mười tuổi. Năm ấy con mèo cái già có bộ lông màu xám tro đẻ được ba con. Hai con khoang và một con tam thể. Năm ấy bầy chim lại tìm về làm tổ, hót vang ở khu vườn.

(Trích Bầy chim trở về, Phạm Sông Hồng, https://scov.gov.vn/van-hoc-nghe-thuat/truyen-ngan/bay-chim-tro-ve.html, 2024)

Xác định ngôi kể và tác dụng của việc sử dụng ngôi kể trong văn bản Bầy chim trở về .

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích văn bản ngữ liệu “Bầy chim trở về” của Phạm Sông Hồng.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Phạm Sông Hồng và truyện ngắn Bầy chim trở về.

- Khái quát giá trị nội dung và nghệ thuật: câu chuyện về nỗi đau, sự chờ đợi, mất mát và hi vọng, được khắc họa qua những chi tiết đời thường giàu sức gợi.

* Thân bài:

a. Khái quát nội dung chính của truyện

- Câu chuyện xoay quanh tuổi thơ của nhân vật “tôi” bên bà ngoại, trong khung cảnh u buồn vì nhiều mất mát.

- Hình ảnh bà ngoại, con mèo già, dì Mân, ông Hân… hiện lên giản dị mà lay động.

- Cao trào là tin tức dì Mân gửi về, cùng niềm vui và tiếng cười của bà.

- Kết thúc bằng sự trở về của bầy chim, mở ra hi vọng và sức sống.

b. Phân tích những chi tiết nghệ thuật tiêu biểu

- Hình ảnh bà ngoại:

+ Đại diện cho sự hi sinh, chịu đựng nhiều mất mát (mất hai con trai, mất con gái, mất con rể…).

+ Thường ngồi tựa vào cánh cửa – biểu tượng cho sự cô đơn nhưng cũng là điểm tựa của tình thương và hi vọng.

+ Nụ cười của bà khi nhận tin dì Mân là điểm sáng hiếm hoi, biểu tượng của niềm hạnh phúc giản dị.

- Hình ảnh nhân vật “tôi”:

+ Lời kể hồn nhiên, trong sáng nhưng lại chất chứa nỗi buồn.

+ Là cầu nối để người đọc cảm nhận sâu hơn về nỗi đau và niềm vui của bà.

+ Góp phần khắc họa không khí gia đình, tình thân thấm đẫm nhân văn.

- Chi tiết con mèo già:

+ Song hành với hình ảnh bà, gợi sự mệt mỏi, già nua, hoài nhớ quá khứ.

+ Việc mèo trở về và sinh con như một tín hiệu song hành với sự sống hồi sinh.

- Hình ảnh bầy chim trở về:

+ Chi tiết nghệ thuật giàu tính biểu tượng.

+ Gợi quy luật tự nhiên: sau mùa đông, chim lại về, sự sống vẫn tiếp diễn.

+ Liên hệ đến sự đoàn tụ của gia đình, sự hồi sinh niềm tin và hi vọng.

c. Ý nghĩa, giá trị của tác phẩm

Khẳng định sức sống, niềm tin và hi vọng luôn hiện hữu, ngay cả sau những mất mát, đau thương.

Thể hiện tình cảm nhân văn sâu sắc: trân trọng tình thân, yêu thương con người.

Góp phần khẳng định tài năng nghệ thuật của Phạm Sông Hồng: bút pháp nhẹ nhàng, tinh tế, kết hợp giữa hiện thực và biểu tượng.

* Kết bài:

- Khẳng định lại giá trị nội dung và nghệ thuật của Bầy chim trở về.

- Mở rộng: Truyện gửi gắm thông điệp nhân văn rằng, trong dòng chảy đời sống, con người luôn cần có điểm tựa và niềm tin để vượt qua mất mát, hướng tới tương lai.

Bài văn tham khảo

Trong dòng chảy văn học Việt Nam đương đại, nhiều tác phẩm chọn cách khai thác vẻ đẹp của đời sống bình dị, từ đó khơi gợi những suy tư sâu xa về con người. Truyện ngắn Bầy chim trở về của Phạm Sông Hồng là một trong những tác phẩm như vậy. Qua câu chuyện về tuổi thơ nhân vật “tôi” bên bà ngoại, tác giả đã tái hiện những mất mát, nỗi buồn, sự chờ đợi, đồng thời khẳng định sức mạnh của niềm tin và hi vọng vào sự hồi sinh của cuộc sống.

Nội dung truyện xoay quanh tuổi thơ tẻ nhạt, trầm buồn của nhân vật “tôi” trong một gia đình có nhiều biến cố. Bà ngoại là chỗ dựa duy nhất, nhưng bà cũng mang trong lòng những vết thương sâu nặng: mất hai con trai trong chiến tranh, mất con rể, rồi đến cô con gái là dì Mân cũng bỏ đi biệt tích. Khung cảnh cuộc sống gắn với những hình ảnh tĩnh lặng, trầm mặc như dáng bà ngồi tựa cửa, con mèo già lười biếng, khu vườn vắng bóng chim… tạo nên một bức tranh thấm đẫm nỗi buồn. Thế nhưng, bước ngoặt xuất hiện khi có tin tức từ dì Mân gửi về. Niềm vui nhỏ bé ấy khiến bà ngoại mỉm cười, và bức tranh cuộc sống dần ấm áp hơn với hình ảnh búp bê, với sự chăm sóc của ông Hân, đặc biệt là khi bầy chim quay về hót vang trong khu vườn.

Truyện ngắn gây ấn tượng trước hết ở hình ảnh bà ngoại. Bà là biểu tượng của sự kiên nhẫn và chịu đựng, lặng lẽ gánh chịu những nỗi đau dồn dập của cuộc đời. Tư thế “ngồi tựa cửa” không chỉ là thói quen thường ngày mà còn gợi cảm giác trông ngóng, hoài nhớ. Thế nhưng, khi nhận tin dì Mân, bà đã mỉm cười – nụ cười hiếm hoi cho thấy niềm hạnh phúc giản dị nhưng vô cùng quý giá của một người mẹ.

Nhân vật “tôi” xuất hiện như một điểm nhìn hồn nhiên, trong sáng. Cách quan sát, liên tưởng ngây thơ của “tôi” giúp câu chuyện trở nên tự nhiên, gần gũi, đồng thời góp phần khắc họa chiều sâu tâm trạng của bà. Chính “tôi” đã cho thấy sự gắn kết giữa con người và thiên nhiên qua việc so sánh bà với con mèo già, hay nhìn búp bê như một “em bé” thật sự.

Chi tiết con mèo già cũng mang tính biểu tượng. Nó song hành với bà ngoại trong dáng vẻ già nua, mệt mỏi, gợi lên sự hoài nhớ và lặng lẽ. Nhưng khi con mèo ấy sinh đàn con, đó cũng là dấu hiệu của sự sống mới, báo trước cho sự trở về của bầy chim. Đặc biệt, hình ảnh bầy chim trở về cuối truyện mang ý nghĩa biểu tượng rõ nét: chim rời đi rồi lại quay về, như vòng tuần hoàn của tự nhiên và cũng như sự hồi sinh của niềm tin, hạnh phúc trong gia đình.

Qua Bầy chim trở về, Phạm Sông Hồng gửi gắm thông điệp đầy nhân văn: dù trải qua bao mất mát, con người vẫn cần có điểm tựa để tồn tại và niềm tin để sống. Đó có thể là tình thân gia đình, là tình làng nghĩa xóm, hay đơn giản chỉ là sự gắn kết với thiên nhiên. Truyện không có những xung đột kịch tính, nhưng chính sự lặng lẽ, tinh tế trong nghệ thuật đã tạo nên dư âm sâu xa, khiến người đọc bồi hồi, xúc động.

Tóm lại, Bầy chim trở về là một truyện ngắn giàu tính nhân văn, kết hợp nhuần nhị giữa hiện thực và biểu tượng. Tác phẩm không chỉ tái hiện nỗi buồn, sự mất mát mà còn mở ra ánh sáng của hi vọng, cho thấy sức sống bền bỉ của tình thương. Đọc truyện, ta thêm tin rằng sau những mất mát, con người vẫn có thể tìm thấy niềm vui và hạnh phúc giản dị, giống như bầy chim sau bao ngày xa vắng rồi lại trở về làm tổ, hót vang trong khu vườn tuổi thơ.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích hình ảnh bầy chim trở về trong văn bản ngữ liệu “Bầy chim trở về” – Phạm Sông Hồng ở phần Đọc hiểu.

- Hệ thống ý:

+ Ý nghĩa hiện thực

. “Bầy chim trở về” tái hiện cảnh sắc thiên nhiên sống động, gợi không khí bình yên của khu vườn.

. Hình ảnh này khép lại câu chuyện trong sự hồi sinh, thay đổi sau những mất mát và nỗi buồn.

+ Ý nghĩa biểu tượng

. Là biểu tượng cho sự đoàn tụ, trở về sau chia lìa, mất mát (tương ứng với sự trở về của dì Mân, sự nhen nhóm tiếng cười trong gia đình).

. Là tín hiệu của hi vọng, của sự sống tiếp tục tuôn chảy, mang đến niềm an ủi cho tuổi thơ nhân vật “tôi” và cho bà.

. Biểu tượng của quy luật đời sống: sau những mùa đông trống vắng, sự sống và niềm vui vẫn sẽ trở lại.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Phân tích rõ hình ảnh bầy chim trở về được thể hiện trong văn bản ngữ liệu.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong truyện ngắn “Bầy chim trở về” của Phạm Sông Hồng, hình tượng “bầy chim trở về” ở cuối tác phẩm mang nhiều tầng ý nghĩa đặc sắc. Trước hết, đó là một chi tiết hiện thực, tái hiện vẻ đẹp thiên nhiên bình dị mà sống động. Sau chuỗi ngày xám xịt, trống vắng, sự trở lại của bầy chim đã thổi vào khu vườn một sức sống mới, gợi lên cảm giác bình yên, tươi sáng. Tuy nhiên, ý nghĩa sâu xa của hình tượng này nằm ở tính biểu tượng: bầy chim chính là dấu hiệu của sự đoàn tụ, của nỗi nhớ được hóa giải. Cũng như cánh chim tìm về tổ ấm, dì Mân đã gửi tin tức về, làm sống lại nụ cười trên gương mặt bà và niềm vui thơ ngây của nhân vật “tôi”. Hình ảnh bầy chim còn tượng trưng cho hi vọng và quy luật đời sống: sau những mùa đông của chia ly, mất mát, sự sống và tình thương vẫn có thể hồi sinh. Bởi vậy, chi tiết nghệ thuật này đã tạo nên một kết thúc đẹp, đầy nhân văn, mở ra niềm tin vào ngày mai. Qua đó, tác giả gửi gắm thông điệp: sau những nỗi đau, con người vẫn có thể tìm thấy điểm tựa và ánh sáng để tiếp tục sống.