BAN MAI

(Nguyễn Quang Thiều)

Bóng tối đêm dần sáng như một con mèo nhung khổng lồ bước đi uyển chuyển
Cái đuôi mềm của nó chạm vào tôi làm tôi tỉnh giấc
Tôi cựa mình như búp non mở lá
Ý nghĩ mỉm cười trong vắt trước ban mai

Những xôn xao lùa qua hơi ẩm
Vọng về từ cánh đồng rộng lớn mờ sương
Tiếng bánh xe trâu lặng lẽ qua đêm
Chất đầy hương cỏ tươi lăn về nơi hừng sáng

Ơi… ơi…ơi, những con đường thân thuộc
Như những ngón tay người yêu lùa mãi vào chân tóc
Ai gọi đấy, ai đang cười khúc khích
Tôi lách mình qua khe cửa, ơi… ơi…

Người nông dân bế tôi lên và đặt vào thùng xe
Dưới vành nón của người cất lên trầm trầm giọng hát
Như tiếng lúa khô chảy vào trong cót
Như đất ấm trào lên trong lóe sáng lưỡi cày

Chiếc bánh xe trâu một nửa đã qua đêm
Một nửa thùng cỏ tươi còn trong bóng tối
Và sau tiếng huầy ơ như tiếng người chợt thức
Những ngọn ban mai mơn mởn rướn mình

Tháng giêng, 1992.

(Sự mất ngủ của lửa, Nguyễn Quang Thiều, NXB Hội Nhà văn, 2015, tr.13-14)

Xác định nhân vật trữ tình trong bài thơ Ban mai.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích những liên tưởng của nhân vật trữ tình khi nghe giọng hát của người nông dân trong đoạn thơ.

- Hệ thống ý:

+ “Như tiếng lúa khô chảy vào trong cót”: Gợi cảm giác thân quen, ấm no, phản ánh sự cần mẫn, hiền lành và gắn bó với mùa màng của người nông dân.

+ “Như đất ấm trào lên trong lóe sáng lưỡi cày”: Gợi liên tưởng tới sức sống mãnh liệt từ đất đai, thể hiện sự hồi sinh, sáng tạo của lao động và thiên nhiên.

=> Ý nghĩa của liên tưởng: Thể hiện sự gắn bó sâu sắc giữa con người và quê hương, thiên nhiên, lao động; khắc họa vẻ đẹp giản dị mà giàu sức sống của người nông dân.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ bài thơ để minh chứng cho nhận định.

+ Trình bày rõ hình ảnh liên tưởng của nhân vật trữ tình khi nghe giọng hát của người nông dân và ý nghĩa của những hình ảnh đó.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, thể hiện suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Nhà thơ Phùng Quán từng tâm sự: “Có những phút ngã lòng/ Tôi vịn vào thơ mà đứng dậy”. Văn học nghệ thuật nói chung và thơ ca nói riêng bao giờ cũng có sức chữa lành kì diệu và đã nhiều lần ta bắt gặp liều thuốc tinh thần ấy trong thơ Nguyễn Quang Thiều. Những câu hát của người nông dân trong đoạn thơ trích từ thi phẩm "Ban mai" đã mang đến cho nhân vật trữ tình cũng như người đọc những liên tưởng thi vị. Ta thử tưởng tượng, giữa sớm ban mai khi sương tan hằn, ngồi trên trâu kéo, với hương cỏ tươi ngọt ngào, chầm chậm lăn bánh trên con đường làng thân thuộc, tiếng hát vang lên đẹp biết bao. Nhân vật trữ tình liên tưởng tiếng hát như "tiếng lúa khô chảy vào trong cót" và như "đất trào lên trong loé sáng lười cày", tất cả đều gắn bó sâu sắc với người nông dân chân chất. Tiếng hát ấy tựa như tiếng reo vui của một mùa bội thu, khi lúa khô chất đầy trong cót; hay cũng có thể là một bài ca vui tươi lao động khi người nông dân cày đất trồng cây. Tiếng hát ấy mang trong nó một vẻ đẹp thật thi vị, bởi nó đại diện cho vẻ đẹp của nhân dân lao động, là khúc nhạc tự hào của quê hương thân thuộc, là tiếng tình tiếng nghĩa đắm say giữa người với người. Phép liên tưởng của nhân vật tôi thật giản dị, gần gũi nhưng cũng thật độc đáo đầy ý thơ, mượn hình ảnh để tái hiện âm thanh, mượn lời hát để bộc bạch niềm

yêu với quê hướng xứ sở, với con người lao động chân chính.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích bài thơ “Ban mai” của Nguyễn Quang Thiều.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về tác giả Nguyễn Quang Thiều: nhà thơ đương đại nổi bật với phong cách trữ tình, giàu hình ảnh và cảm xúc.

- Giới thiệu bài thơ “Ban mai”: một bức tranh ban mai làng quê thấm đẫm chất thơ và cảm xúc cá nhân.

- Nêu khái quát vấn đề: bài thơ thể hiện sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên, đồng thời bộc lộ tình cảm tha thiết với quê hương qua những hình ảnh, âm thanh và cảm xúc tinh tế.

* Thân bài:

a. Bức tranh thiên nhiên lúc ban mai

- Hình ảnh bóng tối tan dần: “Bóng tối đêm dần sáng như một con mèo nhung khổng lồ…” → liên tưởng độc đáo, thể hiện sự mềm mại, êm dịu của thời khắc chuyển giao từ đêm sang ngày.

- Âm thanh, chuyển động nhẹ nhàng: “Cái đuôi mềm... làm tôi tỉnh giấc” → thiên nhiên đánh thức con người bằng sự dịu dàng.

- Sự thức dậy của nhân vật trữ tình: “Tôi cựa mình như búp non mở lá” → hình ảnh đẹp, gợi sự trong trẻo, tinh khôi, đầy sức sống trong khoảnh khắc ban mai.

b. Không gian làng quê hiện lên sinh động

- Hình ảnh cánh đồng mờ sương, tiếng bánh xe trâu → gợi không gian nông thôn yên bình, đậm chất làng quê Việt.

- Hương cỏ tươi, âm thanh “lăn về nơi hừng sáng” → cảm giác tươi mới, thơm lành của buổi sớm quê nhà.

c. Những liên tưởng tinh tế và tình cảm gắn bó với quê hương

- “Ơi…ơi…ơi” → âm thanh gọi mời thân thương, gợi nhịp sống và ký ức tuổi thơ.

- Hình ảnh “những con đường thân thuộc như những ngón tay người yêu…” → sự so sánh đầy tình cảm, gắn bó sâu sắc với quê hương.

- Âm thanh tiếng cười, tiếng gọi khúc khích → tái hiện không khí gần gũi, ấm áp.

d. Hình ảnh người nông dân và cảm xúc của nhân vật trữ tình

- Người nông dân hiện lên gần gũi, ân cần: “bế tôi lên... đặt vào thùng xe”.

- Giọng hát trầm ấm gợi liên tưởng đặc sắc:

→ “Như tiếng lúa khô chảy vào trong cót”: âm thanh thân thuộc, gợi mùa màng.

→ “Như đất ấm trào lên trong lóe sáng lưỡi cày”: thể hiện sức sống từ lao động và đất đai.

e. Thông điệp cuối bài: Sự sống đang bừng lên

- Hình ảnh bánh xe trâu: một nửa đã qua đêm, một nửa còn trong bóng tối → ẩn dụ cho sự giao thoa giữa quá khứ và hiện tại, giữa mộng và thực.

- “Những ngọn ban mai mơn mởn rướn mình” → thiên nhiên bừng tỉnh, sự sống trỗi dậy mãnh liệt và đầy hy vọng.

* Kết bài:

- Khẳng định lại vẻ đẹp của bài thơ: giàu hình ảnh, cảm xúc, mang phong cách liên tưởng độc đáo.

- Nhấn mạnh: “Ban mai” không chỉ là bức tranh thiên nhiên lúc sớm mai mà còn là bản tình ca sâu lắng về quê hương, con người và ký ức tuổi thơ.

Bài văn tham khảo

Bài thơ “Ban mai” của Nguyễn Quang Thiều là một bản hòa ca dịu dàng giữa thiên nhiên, con người và ký ức tuổi thơ nơi làng quê. Với ngôn ngữ giàu hình ảnh, liên tưởng độc đáo và cảm xúc tinh tế, nhà thơ đã tái hiện một khoảnh khắc sớm mai đầy sức sống, bình dị mà sâu lắng, qua đó thể hiện tình yêu thiết tha đối với quê hương.

Ngay từ khổ đầu tiên, người đọc đã được dẫn dắt vào thế giới ban mai bằng hình ảnh rất độc đáo: “Bóng tối đêm dần sáng như một con mèo nhung khổng lồ bước đi uyển chuyển”. Bóng tối không còn là một khái niệm tĩnh mà được nhân hóa thành sinh thể mềm mại, hiền hòa. “Cái đuôi mềm” của nó “chạm vào tôi làm tôi tỉnh giấc” – một cái chạm khẽ mà lay động cả tâm hồn. Hình ảnh “Tôi cựa mình như búp non mở lá” gợi sự sống tinh khôi, mỏng manh và thanh khiết, như sự hồi sinh nhẹ nhàng trong lòng thiên nhiên. Ý nghĩ nhân vật trữ tình “mỉm cười trong vắt trước ban mai” – đó là nụ cười của sự trong trẻo, của niềm vui thức dậy giữa vẻ đẹp an lành của buổi sớm quê hương.

Không gian ban mai tiếp tục mở rộng trong khổ thơ thứ hai: “Những xôn xao lùa qua hơi ẩm / Vọng về từ cánh đồng rộng lớn mờ sương”. Những âm thanh mơ hồ, tiếng bánh xe trâu “lặng lẽ qua đêm” mang hương cỏ tươi, gợi hình ảnh làng quê yên ả, cần mẫn. Thiên nhiên và lao động hòa quyện, tạo nên một nhịp điệu quen thuộc của cuộc sống nông thôn. Cảnh vật như đang thức dậy cùng với con người.

Sang đến khổ ba, giọng thơ trở nên đầy xúc cảm khi nhân vật trữ tình gọi: “Ơi…ơi…ơi, những con đường thân thuộc / Như những ngón tay người yêu lùa mãi vào chân tóc”. Một liên tưởng đầy yêu thương, rất con người, rất trữ tình. Con đường quê không chỉ là nơi chốn quen thuộc, mà còn như hiện thân của sự gắn bó máu thịt, giống như người tình yêu dấu vỗ về tâm hồn. Tiếng gọi “ơi” vang lên nhiều lần, như nhịp điệu của ký ức, của tình yêu quê hương da diết.

Hình ảnh người nông dân hiện lên gần gũi, ân cần: “Người nông dân bế tôi lên và đặt vào thùng xe”. Trong khoảnh khắc đó, giọng hát của người ấy vang lên “trầm trầm” – một giọng hát bình dị nhưng sâu lắng, khiến nhân vật trữ tình liên tưởng đến: “tiếng lúa khô chảy vào trong cót” và “đất ấm trào lên trong lóe sáng lưỡi cày”. Đó là những hình ảnh đầy sức sống, gắn bó với lao động và mùa màng, thể hiện vẻ đẹp thầm lặng của người nông dân và sự trù phú của quê hương.

Kết thúc bài thơ là một hình ảnh giàu tính biểu tượng: “Chiếc bánh xe trâu một nửa đã qua đêm / Một nửa thùng cỏ tươi còn trong bóng tối”. Đó là khoảnh khắc chuyển giao giữa đêm và ngày, giữa tĩnh và động. Và khi tiếng “huầy ơ” cất lên – như một tiếng gọi thức tỉnh – thì “những ngọn ban mai mơn mởn rướn mình”, báo hiệu sự sống đang trỗi dậy mạnh mẽ trong lòng thiên nhiên.

Với “Ban mai”, Nguyễn Quang Thiều không chỉ viết nên một bài thơ về thiên nhiên buổi sớm, mà còn khơi dậy những tầng sâu cảm xúc về ký ức, con người và quê hương. Thiên nhiên trong thơ ông không chỉ đẹp mà còn chan chứa tình thương, và mỗi hình ảnh, âm thanh đều là nhịp đập của một trái tim yêu tha thiết cuộc đời.