NHỆN VÀ NGƯỜI

(Trần Duy Phiên)

Trần Việt Chiến là con ngựa chiến. Ai cũng thừa nhận như thế, kể cả những người không ưa.

Thuở măng non, Chiến đến trường, các giáo viên mẫu giáo đã coi anh như thần đồng. Ngồi ghế tiểu học, Chiến toả sáng như một ngôi sao báo trước với mọi người một tương lai rực rỡ. Lên trung học, Chiến luôn đứng đầu khối, xuất sắc tất cả các môn. Chưa hết, Chiến còn là học sinh giỏi cấp quốc gia. Thi vào đại học, Chiến đỗ thủ khoa cùng lúc hai trường. Bốn năm sau, Chiến hoàn tất văn bằng kĩ sư điện toán với thứ hạng cao nhất. Nhà trường giữ anh lại làm cán bộ phụ giảng một thời gian rồi gửi đi du học. Bốn năm sau, Chiến mang về văn bằng tiến sĩ hạng tối ưu.

Ngoài chuyện khoa bảng, Chiến còn được trời phú cho một số năng khiếu khác – hát hay, vẽ giỏi và hùng biện. Nhưng lắm tài thì nhiều tật. Tật thứ nhất của Chiến là bướng bỉnh. Sau ngày về nước, anh quyết liệt không trở lại trường đại học mà xin vô một tổng công ty. Tật thứ hai của Chiến là bừa bãi. Các vật dụng của anh la liệt tuỳ tiện trong nhà ngoài ngõ, có lẽ do chủ nhân ỷ vào khả năng lưu trữ tư liệu của mình còn hơn bộ nhớ của máy điện toán. Tật thứ ba của Chiến là thích sống đời đơn độc – đơn độc chứ không cô độc, cũng chị này em nọ nhưng chưa thấy đỗ lại bến nào.

Nhất nhân nhất hộ, anh hãnh hách đến cực đoan, không những người mà các loài khác cũng khó chung nhà chung cửa.

(Lược một đoạn: Trong công việc cũng nhờ tài năng của mình mà Chiến có thể đứng ở những bộ phận rất cao, nhưng lại không thể thăng tiến. Đổi lại với anh là những chuyến đi công tác xa nhà.)

Sau một chuyến đi dài ngày, Chiến về lại nhà. Tắm táp xong, anh lao vào giường nằm chờ giấc ngủ nhưng không chợp mắt được. Bình thường, trong những trường hợp như thế, anh với tay lên đầu giường, kéo xuống một tập gì đó và đọc. Nhưng hôm nay, những hợp đồng kinh tế, những biên bản hội họp, những báo cáo dài dằng dặc, khiến anh chán chữ nghĩa. Mặc cho chúng nhắm mở tuỳ thích! – Anh tự nhủ. Nhưng khi nhìn lên trần mùng, mắt anh bắt gặp một vật lạ. Cái gì thế nhỉ? Một chiếc lá khô lơ lửng giữa mùng màn trắng xoá. Anh chớp mắt. Một chiếc lá khô từ vườn chui qua hai lớp cửa len vào mùng ta? Không bao giờ! Anh cuộn mình ngồi dậy, lần tới. Không phải lá, một con nhện rằn to tướng với những chân dài và những khoanh bụng ánh bạc. Nhìn kĩ, nhện ta đang an nhiên tọa thị giữa cái mạng tơ nõn mỏng manh. Đồ ngu! – Ngắm nghía một lúc, anh rủa thầm, nằm trở lại – Rõ ràng chú mày bủa lưới săn mồi. Nhưng có gì trong cái mùng này mà săn! Chợt nhớ một bức biếm hoạ vẽ một người câu cá giữa sa mạc, anh thích chí cười ha hả.

Tối đến, sau khi xem xong chương trình truyền hình, Chiến vào giường. Vừa ngã người nhìn lên, anh lại bắt gặp con nhện với cái mạng tơ bùng nhùng. Vậy là chú mày dám ngang nhiên chung chạ với ta, áp tận đến nơi nghỉ ngơi. Ngứa mắt, anh muốn bắt giết ngay con nhện. Nhưng chợt nghĩ lại, sá gì một con vật nhỏ nhoi thế kia mà mình phải nhọc sức. Lại nữa, phải cho nó chết đói dần mòn mới xứng với cái ngu có một không hai! Đợi đấy! Số mày đã tận, nhưng ta thề chẳng bao giờ động thủ. Anh nằm im và khởi sự chờ đợi con nhện chết. Và mỗi ngày hai bận, anh chờ đợi như thế suốt cả tuần nay. Nhưng nhện ta vẫn ngang nhiên tồn tại.

Rồi một chuyến công tác lưu động khác, Chiến tấn kĩ bốn phía mùng, chốt chặt các cửa trước khi đi. Tuy bận rộn nhưng mỗi khi có dịp nghỉ ngơi anh lại nghĩ tới nhện và hong hóng được thấy nó chết. Có lẽ cái ác trong anh kích thích. Anh nôn nao trên đường về nhà. Chú mày đã trắng mắt ra chưa? Áo thay chưa kịp cài nút, anh háo hức lao vào giường. Bắt chéo hai tay làm gối, anh hả hê căng mắt nhìn lên. Tuy có gầy đi nhưng nhện ta vẫn lì lợm sống! Thay vào phần hao hớt, một bọc trắng tròn trịa bằng cái nắp chai lủng lẳng trước mặt. Thì ra một quý bà! Nhưng sao đã không chết lại còn đẻ a?

Chiến quỳ thẳng người lên, muốn bứt tung màng tơ, bóp nát cái bọc trứng. Nhưng trời ạ, ngay trước mắt anh, bên kia cái màng tơ, một lỗ thủng – chỗ hợp ba góc của mỗi vuông vải. Với đôi mắt tinh và sáng như sao, Chiến nhận ra một đàn muỗi đang vo ve bên ngoài rồi lần lượt từng con chui qua cái lỗ ấy và dính ngay vào mạng. Đúng là một cái bẫy – một cái bẫy rất hiệu nghiệm! Vô vàn cánh muỗi lấp lánh. Nhưng mồi đâu mà nhử? – Anh hỏi rồi nhìn xuống người mình. Hèn gì! – Chiến giật mình.

Từ ấy, Trần Việt Chiến hết muốn làm con ngựa chiến.

(Trần Duy Phiên, Tạp chí Sông Hương, số 284, ngày 16/10/2012)

* Chú thích:

Nhà văn Trần Duy Phiên sinh năm 1942, tại Huế. Sáng tác của Trần Duy Phiên mang đậm tư tưởng sinh thái, thể hiện cái nhìn mới về mối quan hệ của con người với thiên nhiên, trong đó có bộ ba truyện ngắn: Kiến và người, Mối và người, Nhện và người.

Xác định ngôi kể và điểm nhìn trần thuật trong văn bản Nhện và người.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích truyện ngắn “Nhện và người” của Trần Duy Phiên.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu truyện ngắn “Nhện và người” của Trần Duy Phiên – một truyện ngắn mang ý nghĩa triết lí sâu sắc về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, từ đó phản chiếu chính nội tâm, nhân cách và giới hạn của con người.

- Khẳng định: Qua hình tượng nhân vật Trần Việt Chiến và chi tiết về con nhện, truyện đặt ra những suy tư về sự kiêu ngạo, ngộ nhận của con người hiện đại, và sự thức tỉnh khi đối diện với tự nhiên.

* Thân bài:

1. Nhân vật Trần Việt Chiến – “con ngựa chiến” kiêu hãnh

- Là người có trí tuệ, tài năng nổi bật:

+ Thần đồng từ nhỏ, thành tích học tập và khoa bảng luôn xuất sắc: thủ khoa đại học, tiến sĩ loại ưu, thông minh toàn diện.

+ Có nhiều năng khiếu: vẽ, hát, hùng biện – hoàn hảo đến mức “ai cũng thừa nhận như thế, kể cả những người không ưa”.

- Nhưng cũng là người có nhiều tật xấu:

+ Bướng bỉnh, tự cao, không phục tùng khuôn mẫu (từ chối về trường cũ, tự chọn môi trường làm việc).

+ Bừa bãi, vô tổ chức – một phần biểu hiện sự coi thường quy luật trật tự.

+ Đặc biệt: sống đơn độc, hãnh hách, cực đoan – thể hiện cái tôi lớn, không chia sẻ không hòa nhập.

2. Tình huống truyện và bước ngoặt nhận thức của Chiến

- Tình huống truyện độc đáo, bất ngờ: Chiến phát hiện một con nhện giăng tơ trong mùng ngủ – điều tưởng chừng vô lí, phi thực tế.

+ Ban đầu: anh khinh thường, chế giễu con nhện là “đồ ngu”, giăng tơ vô ích trong không gian kín.

+ Không giết mà đợi nhện chết đói – thể hiện tâm lí tàn nhẫn, kiêu ngạo.

- Bước ngoặt nhận thức:

+ Sau chuyến công tác, anh trở về và ngỡ ngàng thấy con nhện vẫn sống, hơn thế – nó đã đẻ trứng.

+ Phát hiện ra đàn muỗi từ một lỗ thủng chui vào – chính anh là mồi nhử cho con nhện săn mồi → cú sốc lớn.

+ Anh chợt nhận ra giới hạn, vị trí thật sự của bản thân trong tự nhiên: không còn là “kẻ thống trị” như từng ảo tưởng.

+ Câu kết “Từ ấy, Trần Việt Chiến hết muốn làm con ngựa chiến” – biểu hiện sự thức tỉnh, thay đổi thái độ sống.

3. Ý nghĩa biểu tượng và tư tưởng nhân văn của truyện

- Con nhện là biểu tượng cho sự kiên trì, thông minh, thích nghi với hoàn cảnh – giăng tơ đúng chỗ, khai thác quy luật tự nhiên (muỗi hút máu người).

- Nhân vật Chiến tượng trưng cho lớp người hiện đại trí thức nhưng ngạo mạn, xa rời tự nhiên, tự cho mình là trung tâm – đến khi tỉnh ngộ mới thấy mình nhỏ bé.

- Truyện gợi ra bài học sâu sắc:

+ Thiên nhiên có quy luật riêng, luôn tồn tại cách thức sinh tồn.

+ Con người dù tài giỏi đến đâu cũng không thể tách mình ra khỏi quy luật đó – cần khiêm nhường, nhìn nhận đúng bản thân và học cách sống hài hòa với môi trường sống.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị truyện: “Nhện và người” không chỉ là một câu chuyện ngắn có cốt truyện độc đáo mà còn là lời cảnh tỉnh nhẹ nhàng nhưng sâu sắc đối với sự kiêu ngạo và cái tôi cực đoan của con người hiện đại.

- Gợi suy nghĩ: Hành trình từ tự mãn đến tự thức tỉnh của Chiến cũng là hành trình mà mỗi con người cần trải qua để hiểu đúng chính mình và thế giới quanh mình.

Bài viết tham khảo

Trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam, Trần Duy Phiên là một cây bút độc đáo với lối viết nhẹ nhàng, hóm hỉnh mà đầy chiều sâu tư tưởng. Truyện ngắn “Nhện và người” là một tác phẩm tiêu biểu của ông, qua đó tác giả khắc họa một nhân vật trí thức tài năng nhưng kiêu ngạo – Trần Việt Chiến – để từ đó thể hiện sự thức tỉnh của con người khi đối diện với những quy luật sinh tồn tinh tế của tự nhiên.

Ngay từ những dòng đầu tiên, nhân vật Trần Việt Chiến hiện lên như một “con ngựa chiến” tài năng vượt trội. Anh là người có thành tích học tập xuất sắc từ nhỏ, luôn đứng đầu các cấp học, đỗ thủ khoa đại học và lấy bằng tiến sĩ loại ưu. Không chỉ học giỏi, Chiến còn được trời phú cho nhiều năng khiếu nghệ thuật như hát hay, vẽ giỏi, hùng biện sắc sảo. Thế nhưng, “lắm tài nhiều tật”, Chiến cũng mang trong mình không ít thói xấu: bướng bỉnh, bừa bãi và đặc biệt là tính cách sống đơn độc, hãnh hách đến cực đoan. Anh là một kiểu người hiện đại đầy kiêu hãnh, coi mình là trung tâm, thậm chí đến mức “không những người mà các loài khác cũng khó chung nhà chung cửa”.

Tình huống truyện bắt đầu từ một phát hiện tưởng như rất nhỏ bé – sự xuất hiện của một con nhện trong màn ngủ của Chiến. Ban đầu, anh cười cợt, coi thường, cho rằng nhện ngu ngốc vì giăng tơ ở nơi không có gì để săn mồi. Thay vì giết chết nó, Chiến quyết định “trừng phạt” bằng cách để nó chết đói – một hành động thể hiện sự tàn nhẫn và kiêu căng của một kẻ tự cho mình là “đấng tối cao”. Nhưng rồi, sau một chuyến công tác trở về, Chiến ngỡ ngàng khi thấy con nhện không những chưa chết mà còn đẻ ra một bọc trứng. Bất ngờ hơn cả là anh phát hiện: nhện đã giăng tơ đúng ngay lỗ thủng nơi muỗi chui vào và chính anh – với thân thể đầy máu – mới là mồi nhử cho loài nhện săn mồi. Sự thật ấy khiến Chiến choáng váng và chấn động: chính anh là kẻ bị lợi dụng, là mắt xích trong một chuỗi sinh tồn tự nhiên mà anh từng cho là tầm thường. Đó là khoảnh khắc nhân vật thức tỉnh về bản thân, và câu văn cuối cùng “Từ ấy, Trần Việt Chiến hết muốn làm con ngựa chiến” như một lời tự thú đầy cay đắng nhưng cũng rất con người.

Truyện ngắn “Nhện và người” tuy dung dị nhưng lại ẩn chứa ý nghĩa triết lí sâu sắc. Con nhện không chỉ là một sinh vật nhỏ bé mà còn là biểu tượng cho sự bền bỉ, thông minh, thích nghi với tự nhiên. Còn nhân vật Chiến đại diện cho những con người hiện đại đầy kiêu hãnh, ngộ nhận mình là trung tâm của vũ trụ, cho đến khi họ nhận ra giới hạn của bản thân. Truyện đặt ra một lời nhắc nhở sâu sắc: con người dù tài giỏi đến đâu cũng không đứng ngoài quy luật sinh tồn của tự nhiên; và chỉ khi biết khiêm nhường, biết sống chan hòa, ta mới thật sự hiểu được giá trị của chính mình.

Với kết cấu truyện độc đáo, giọng văn sắc sảo và hình ảnh ẩn dụ giàu ý nghĩa, “Nhện và người” không chỉ là một câu chuyện đời thường mà còn là một bài học nhân sinh. Qua hành trình nội tâm của nhân vật Trần Việt Chiến, người đọc được dẫn dắt đến hành trình tự soi chiếu chính mình giữa vũ trụ rộng lớn – nơi con người không phải là đỉnh cao, mà chỉ là một phần của thiên nhiên vĩ đại.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích nhân vật Chiến trong văn bản.

- Hệ thống ý:

+ Chiến là người tài năng, thành tích nổi bật (thần đồng, ngôi sao, đứng đầu, thủ khoa...), có năng khiếu (hát hay, vẽ giỏi và hùng biện) nhưng nhiều tật xấu (bướng bỉnh, bừa bãi, thích sống đời đơn độc, hãng hách đến cực đoan).

+ Quá trình thay đổi nhận thức của Chiến: lúc đầu anh tự tin, kiêu ngạo khinh thường con nhện nhỏ bé, về sau nhận ra mình chỉ là mồi nhử của con nhện. Khi thấy sức mạnh của tự nhiên, Chiến trở nên khiêm nhường và hết muốn làm con ngựa chiến.

+ Nhân vật Chiến giúp nhà văn thể hiện cái nhìn về mối quan hệ của con người với thiên nhiên, từ đó con người nhận thức về chính mình.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về hình tượng nhân vật Chiến.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Nhân vật Trần Việt Chiến trong truyện ngắn Nhện và người được khắc họa là một con người tài năng xuất chúng nhưng cũng đầy kiêu ngạo và cô độc. Anh là thần đồng từ thuở nhỏ, liên tục đứng đầu các cấp học, đỗ thủ khoa, giành học vị tiến sĩ loại tối ưu và được xã hội công nhận. Ngoài trí tuệ, Chiến còn có năng khiếu nghệ thuật nổi bật. Tuy nhiên, đi kèm với tài năng là những “tật xấu” như bướng bỉnh, bừa bãi, sống biệt lập, tự phụ đến cực đoan. Ban đầu, Chiến kiêu ngạo đến mức khinh thường một con nhện nhỏ bé, mỉa mai nó “ngu” vì giăng tơ trong mùng không có mồi. Nhưng khi phát hiện mình chính là “mồi nhử” cho con nhện săn muỗi, anh giật mình tỉnh ngộ. Khoảnh khắc ấy là bước ngoặt trong nhận thức, khi con người bỗng thấy mình bé nhỏ trước tự nhiên, và từ bỏ khát vọng “ngựa chiến” vô nghĩa. Qua hình tượng Chiến, nhà văn thể hiện cái nhìn sâu sắc về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên – từ đó nhấn mạnh: chỉ khi biết khiêm nhường trước thiên nhiên, con người mới hiểu rõ chính mình.