Trên tay có đá

(Nguyễn Ngọc Tư)

(1) Trên một ngọn núi cao lêu đêu đứng khều mây, có ông thầy. Lần đầu tới chơi, thầy kêu bỏ mấy cục đá xuống cho rảnh tay múc giùm ta gàu nước. Bạn cãi ủa con có cầm đá gì đâu. Thầy cười, khi nãy con định ném đá cho bể đầu ông xe ôm dưới chân núi mà.

(2) Tại thằng cha đó lấy tiền công mắc quá, mới chạng vạng mà tính giá gấp đôi lúc ban ngày, bạn ngoay cái miệng phân trần. Thầy lại cười, mấy chục ngàn đó cũng còn rẻ, vì chở con là chở theo một đống đá, nặng lắm chớ đâu phải chơi.

(3) Giọng thầy không có chút cà rỡn nào, làm bạn ngờ ngợ ngờ ngợ ngờ ngợ miết. Không nén được, bạn xòe tay ra coi và thật kỳ lạ, bạn thấy trên tay mình thiệt tình là có đá. Thiệt tình là bạn đang lăm le chực chờ ném vào người khác, giống hệt cái cách người đời hăng hái ném nhau.

(4) Bạn về nhà rồi, chuyện mấy cục đá cũng lẽo đẽo theo về, đeo bám dai dẳng. Đôi khi bạn bĩu môi lườm nguýt ai đó, mắng xiên chửi xéo ai đó... mà thấy rõ ràng là mình vừa ném đá vào người ta. Đôi khi viết một đoạn chữ mà thấy lổn nhổn nặng nề như đá. Đôi khi chỉ nói nửa câu mà thấy người nọ rúm ró vì đau. Ném đi rồi thấy sướng phút đó, hể hả phút đó nhưng dường như người không nhẹ bớt, vì cục đá thiên hạ ném trả bạn nhặt lấy mang theo bên mình, rình chờ cơ hội chọi lại.

(5) Những hòn đá đó không bao giờ rơi xuống đất, bởi không người này cất thì người kia cũng cầm. Vì nó mà mình đau nhưng người ta vẫn giữ gìn để tiếp tục làm đau người khác, hòn đá được ném đi ném lại trong một hành trình sát thương không ngơi nghỉ. Sách nói vậy. Sau này, bạn nghiền ngẫm sách thiền các loại, bạn nghiên cứu kinh Phật, Kinh thánh, kinh Coran...

(6) Bạn cố không lẫn lộn giữa chê bai và lăng mạ, giữa phê bình và đạp đổ, giữa gièm pha và hạ nhục... để nếu có ném đi thì chỉ là những hòn đá con con. Thấy chưa ăn thua, bạn hay lên núi nói chuyện với ông thầy học cách làm sao bỏ đá khỏi tay. Ông thầy cười nói phải có cách nào thì ta đâu có bỏ chạy lên đây, ở một chỗ chỉ có mây và vài nhà hàng xóm. Ít người lại qua, ít va chạm, ít thị phi thì đỡ phải ném đá nhau...

(7) Nhưng bạn ở một chỗ nào? Chỗ mà sáng sớm dừng ở đèn đỏ có kẻ chạy xe lấn đường xước cả tay bạn. Chỗ mà sáng sớm phát hiện ra chị kia thản nhiên cân thiếu. Chỗ mà sáng sớm mở trang báo thấy bao nhiêu chuyện nát lòng: chó người giàu cắn chết người nghèo, mẹ ngược đãi con, chồng giày vò vợ... […]

(8) Bạn nghe lửa bốc lên đầu, giận đầy ứ họng. Căm. Uất. Ngột ngạt. Nghe đá ở đâu bỗng chất oằn cả người, kẻ thủ ác mà đứng trước mặt bạn dám ném cho họ chết lắm. Nhưng đó là “ở đâu đó...”, giờ chuyện xảy ra ngay ở quê hương bạn, cách chỗ bạn chỉ hai mươi cây số. Nghe đâu, coi bản tin thấy hai vợ chồng trẻ người mà tàn ác man rợ, nhục hình tra tấn thằng nhỏ làm công mà tỉnh bơ như thở, như ăn, có một bà già quê đập bể tivi rồi xách dầm xuống xuồng bơi đi “đi đánh hai đứa ác ôn đó coi tụi nó biết đau không?”. Như thể hết cách rồi, đá phải được đáp trả bằng đá. Bạn giận mình sao không được như bà già đó. Những cuốn sách về nghệ thuật buông bỏ, hạn chế sân hận trải rộng tình thương... đã trở nên vô nghĩa. […]

(9) Tội ác biết đâu nảy sinh từ những cú ném đá lặt vặt nhỏ nhít mà người ta không nhận ra. Cho đến một ngày…

(Nguyễn Ngọc Tư, trích Gáy người thì lạnh, NXB Trẻ, tr.7-11, 2019)

Chú thích: 

Lăng mạ: những lời xúc phạm nặng nề đến danh dự

Xác định ít nhất hai dấu hiệu đặc trưng của thể ký thể hiện trong đoạn trích Trên tay có đá.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: phân tích đoạn trích Trên tay có đá để làm rõ giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Nguyễn Ngọc Tư: nhà văn Nam Bộ nổi tiếng với giọng văn dung dị, sâu sắc.

- Giới thiệu đoạn trích Trên tay có đá trong tập Gáy người thì lạnh.

- Nêu vấn đề: tác phẩm giàu giá trị tư tưởng và nghệ thuật, để lại nhiều dư âm.

* Thân bài:

1. Giá trị tư tưởng

- Phản ánh hiện thực: đời sống thường ngày đầy rẫy sự giận dữ, thị phi, những “cục đá” tinh thần mà con người ném vào nhau.

- Lời cảnh tỉnh: “ném đá” không khiến ta nhẹ nhõm mà còn làm đau chính mình; hận thù cứ chuyền đi nối dài bất tận.

- Giá trị nhân văn: nhấn mạnh nhu cầu buông bỏ, sống độ lượng, phân biệt giữa phê phán chính đáng và xúc phạm độc ác.

- Cảnh báo nguy cơ: những cú ném đá nhỏ nhặt có thể tích tụ thành tội ác lớn, gieo rắc bạo lực và đau thương.

2. Giá trị nghệ thuật

- Nghệ thuật xây dựng hình tượng giàu sức gợi: “hòn đá” vừa cụ thể, vừa mang tính biểu tượng cao.

- Lối viết dung dị, giọng kể tự nhiên, gần gũi, kết hợp giữa chất hiện thực và chiêm nghiệm triết lí.

- Giọng điệu đa dạng: vừa hóm hỉnh, chua xót, vừa trầm tư triết lí, tạo sức lay động.

- Cách dẫn dắt linh hoạt: từ một chi tiết nhỏ đời thường mở ra những suy tư rộng lớn về đạo đức và nhân sinh.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị đoạn trích: giàu hiện thực, đậm tính triết lí, gửi gắm thông điệp nhân văn sâu sắc.

- Đóng góp của Nguyễn Ngọc Tư: mang đến cho văn học đương đại một giọng nói vừa giản dị vừa ám ảnh, vừa gần gũi vừa mang ý nghĩa phổ quát.

Bài văn tham khảo

Nguyễn Ngọc Tư là một trong những cây bút đặc sắc của văn học đương đại Việt Nam. Văn của chị dung dị, chân thành nhưng thấm đẫm những chiêm nghiệm sâu xa về đời sống và thân phận con người. Đoạn trích Trên tay có đá (trong tập Gáy người thì lạnh) là một minh chứng tiêu biểu. Với hình tượng giàu sức gợi, đoạn trích không chỉ tái hiện những hiện thực đời thường mà còn gửi gắm giá trị nhân văn thấm thía, được thể hiện qua bút pháp nghệ thuật độc đáo.

Trước hết, đoạn trích mang đậm giá trị tư tưởng. Bằng hình tượng “những hòn đá”, tác giả đã phơi bày một hiện thực đáng suy ngẫm: con người thường xuyên mang trong mình sự giận dữ, sân hận và sẵn sàng ném vào nhau những “cục đá” vô hình qua ánh mắt, lời nói, hành động. Những hòn đá ấy gây tổn thương cho người khác, nhưng đồng thời cũng đè nặng chính tâm hồn người ném. Nguyễn Ngọc Tư không dừng lại ở việc phản ánh hiện thực, chị còn gửi gắm một thông điệp cảnh tỉnh: ném đá không phải là cách để giải tỏa mà là khởi nguồn của vòng lặp trả đũa, gieo mầm cho những hành trình sát thương triền miên. Lời văn vì thế mang tính nhân văn sâu sắc: hãy phân biệt giữa phê bình với hạ nhục, giữa góp ý với xúc phạm, để sống nhân ái hơn, biết buông bỏ và bao dung. Đặc biệt, tác giả còn cảnh báo rằng những cú ném đá nhỏ nhặt, tưởng như vô hại, nếu tích tụ có thể trở thành nguồn gốc của tội ác lớn, gieo rắc bạo lực và bất hạnh. Đó là cái nhìn vừa hiện thực, vừa triết lí, vừa thấm thía.

Không chỉ mang giá trị tư tưởng, đoạn trích còn có sức hấp dẫn bởi nghệ thuật đặc sắc. Trước hết, việc xây dựng hình tượng “hòn đá” là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo: cụ thể mà giàu tính biểu tượng, giản dị mà gợi mở triết lí. Chỉ từ một hình ảnh quen thuộc, tác giả đã khái quát được cả một quy luật tâm lí xã hội. Lối viết của Nguyễn Ngọc Tư dung dị, đời thường nhưng giàu tính khơi gợi. Giọng điệu tác phẩm có sự pha trộn linh hoạt: vừa hóm hỉnh trong cuộc trò chuyện với “ông thầy trên núi”, vừa chua xót khi mô tả vòng lặp ném đá trả đá, vừa trầm tư khi chiêm nghiệm về nguồn gốc của tội ác. Cách kể chuyện theo dòng tâm trạng của nhân vật “bạn” khiến người đọc như soi chiếu chính mình trong đó. Đặc biệt, nghệ thuật kết hợp giữa hiện thực và triết lí đã tạo cho tác phẩm sức ngân vang lâu dài, khiến nó không chỉ là một câu chuyện cá nhân mà còn là suy tư phổ quát về con người và đời sống.

Tóm lại, Trên tay có đá là một đoạn trích tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Nguyễn Ngọc Tư: giản dị mà sâu xa, nhỏ nhặt đời thường mà giàu triết lí nhân sinh. Tác phẩm vừa phản ánh hiện thực, vừa gợi mở suy tư, đồng thời gửi gắm lời nhắn nhủ đầy nhân văn: hãy học cách buông bỏ những “hòn đá” trong tay, để sống nhẹ nhõm, bao dung và nhân ái hơn. Với đoạn trích này, Nguyễn Ngọc Tư đã khẳng định vị trí của mình như một cây bút giàu sức gợi, góp phần làm phong phú thêm diện mạo của văn học đương đại Việt Nam.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: cảm nhận về hình tượng “những hòn đá” trong đoạn trích Trên tay có đá của Nguyễn Ngọc Tư.

- Hệ thống ý

+ Giới thiệu tác phẩm, chi tiết hình tượng.

+ Ý nghĩa trực tiếp: những hòn đá tượng trưng cho lời nói, hành động, thái độ cay nghiệt, sự phẫn nộ… mà con người ném vào nhau.

+ Ý nghĩa khái quát: phơi bày sự bạo lực tinh thần trong đời sống hằng ngày.

+ Giá trị nhân sinh: nhắc nhở con người biết tiết chế cảm xúc, sống bao dung hơn.

+ Khẳng định sức gợi và giá trị tư tưởng của chi tiết nghệ thuật.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về hình tượng “những hòn đá” được thể hiện nội dung văn bản.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong đoạn trích Trên tay có đá của Nguyễn Ngọc Tư, hình tượng “những hòn đá” hiện lên như một chi tiết giàu sức gợi, gây ám ảnh mạnh mẽ cho người đọc. Trước hết, “đá” không chỉ là vật chất vô tri, mà trở thành biểu tượng của sự giận dữ, của những lời lẽ cay độc, của những hành vi tổn thương mà con người thường ném vào nhau trong đời sống. Chỉ một cái bĩu môi, một lời nói xiên xẹo hay một đoạn chữ chua ngoa… cũng có thể là một “hòn đá” khiến người khác đau đớn. Hình tượng này đã khái quát một hiện thực đáng buồn: trong vòng xoáy thị phi, những “hòn đá” cứ chuyền đi chuyền lại, biến thành hành trình sát thương triền miên không ngơi nghỉ. Từ đó, tác phẩm gợi lên suy tư nhân sinh sâu sắc: mỗi người cần nhận thức sự nguy hại của việc “ném đá”, biết tiết chế cảm xúc, phân biệt giữa phê bình và hạ nhục, giữa góp ý và xúc phạm, để sống bao dung và nhân ái hơn. Hình tượng “những hòn đá” vừa mang tính hiện thực, vừa có giá trị biểu tượng cao, khẳng định tài năng khắc họa tinh tế và tư tưởng nhân văn sâu xa của Nguyễn Ngọc Tư.