Văn bản ngữ liệu

MỘT KIỂU TÌNH HUỐNG TÂM LÍ TRONG TÁC PHẨM THẠCH LAM

(Nguyễn Thành Thi)

(1) Đây là kiểu tình huống tâm lí mà Thạch Lam thường tạo ra trong các truyện viết về những mẩu đời lam lũ đáng thương như “Nhà mẹ Lê” “Một đời người” “Cô hàng xén”,... Ở đây, trên cái nền chung, cái tình thế của cả cuộc đời đìu hiu mỏi mòn cam chịu bất hạnh của nhân vật lầm than, một thời điểm nào đó, gánh nặng cuộc đời trở nên chồng chất hơn bao giờ hết, nỗi bất hạnh thê thiết hơn lúc nào hết, nhân vật bỗng tự ý thức rõ về số kiếp, thân phận của cá nhân mình, gia đình mình, thấy thấm thía một niềm tự thương, tự cảm, tự đau. Chẳng hạn, ở “Nhà mẹ Lê”, cho đến khi bất hạnh riêng của gia đình mẹ chồng lên cái bất hạnh chung của cả xóm ngụ cư; cái bất hạnh không có việc làm, cùng đường sinh sống chồng lên cái bất hạnh bị chó nhà giàu cắn, bị lên cơn sốt miên man... rồi, trong cơn mê sảng kinh hoàng, “tưởng nhớ lại rõ mồn một cuộc đời bất hạnh của mình, mẹ Lê mới chợt hiểu: hoá ra, cuộc đời mẹ “từ lúc còn bé đến bây giờ, chỉ toàn những ngày khổ sở, nhọc nhằn”. Và mẹ phải thốt lên: “Trời ơi! Sao tôi khổ thế này?”. Cũng như vậy, trong “Một đời người” cho đến khi Liên, người thợ lầm than, người đàn bà bất hạnh cảm thấy oan khổ chồng chất, cái ý định trốn vào nam với người yêu cũ tiêu tan thành mây khói, nhìn đoàn tàu “mang đi cái hi vọng cuối cùng của đời nàng”, Liên mới buồn rầu nhận ra “cái mộng một cuộc đời sung sướng”, với nàng, chỉ như là “những vật tốt đẹp mà nàng thấy bày trong tủ kính các cửa hàng, những vật quý giá mà nàng tưởng không bao giờ có thể về nàng được”. Còn với cô Tâm, cô hàng xén chợ huyện hiền thục, đảm đang (“Cô hàng xén”) thì tình huống đó là cuộc đời mà cả tuổi thanh xuân qua đi, duyên phận cứ chìm dần theo bước đi nhọc nhằn và tiếng nhịp đòn gánh tre kẽo kẹt. Cho đến khi thấm mệt cõi lòng, cô hàng đáng thương mới nhận ra cuộc đời mình “từ tuổi trẻ đến tuổi già, toàn khó nhọc và lo sợ, “ngày nọ dệt vào ngày kia” như “tấm vải thổ.

(2) Các tình huống tâm lí kiểu này có ý nghĩa gợi mở cả một thế giới nội tâm chìm khuất, bình lặng. Chúng tô đậm chất bi kịch của nhân vật Thạch Lam bên cạnh vẻ đẹp chịu thương chịu khó, đức nhẫn nại, hi sinh truyền thống của phụ nữ Việt Nam.  Chúng làm cho nhân vật của Thạch Lam vừa rất gần, vừa rất xa truyền thống. Bởi vì, họ, những nhân vật bé mọn của Thạch Lam không chỉ là những con người biểu tượng cho truyền thống mà còn là những con người tâm lí, bi kịch. Những phút giật mình tự thương, tự xót cho mình như vậy khiến cho các nhân vật này không chỉ đáng kính, đáng trọng mà còn đáng cảm, đáng thương nữa. Người đọc chợt hiểu rằng, lòng chịu thương chịu khó, đức nhẫn nại hi sinh không thể là tất cả nghĩa lí cuộc đời - không thể cứ đối lập mãi với cái quyền sống của người ta, một khi mà ý thức về cá nhân đã được hơn một lần thắp sáng trong những mẹ Lê, cô Liên, cô Tâm, cô Dung,... của Thạch Lam.

(Một kiểu tình huống tâm lí trong tác phẩm Thạch Lam, trích Thạch Lam - Văn và người, Nguyễn Thành Thi, NXB Trẻ, Hội Nghiên cứu và Giảng dạy văn học Thành phố Hồ Chí Minh, 2001)

29.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

29.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Xác định luận đề chính của văn bản trên.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: trình bày quan điểm về việc con người cần vượt qua số phận bằng ý chí và khát vọng.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu vấn đề:

+ Số phận và những hoàn cảnh éo le, bất hạnh luôn là thử thách lớn đối với mỗi con người.

+ Văn bản “Một kiểu tình huống tâm lí...” của Nguyễn Thành Thi giúp ta hiểu sâu sắc về những nhân vật bất hạnh trong tác phẩm Thạch Lam – những con người chịu đựng, ý thức được số phận nhưng cũng ẩn chứa trong đó khát vọng vượt lên.

- Dẫn dắt đến luận đề: Trong cuộc sống, vượt qua số phận bằng ý chí và khát vọng là điều cần thiết để mỗi con người có thể sống trọn vẹn và ý nghĩa.

* Thân bài:

a. Giải thích ý kiến

- Số phận là điều mà mỗi người không thể chọn lựa, nhưng ý chí và khát vọng là sức mạnh bên trong giúp con người vượt lên.

- Ý chí: quyết tâm, nghị lực không đầu hàng hoàn cảnh.

- Khát vọng: mong muốn một cuộc sống tốt đẹp, hạnh phúc, tự do và ý nghĩa.

b. Phân tích, chứng minh

- Dẫn chứng từ văn bản:

+ Các nhân vật trong tác phẩm Thạch Lam như mẹ Lê, Liên, cô Tâm đều chịu đựng cuộc sống lam lũ, bất hạnh. Họ ý thức sâu sắc số phận, thậm chí có lúc chán nản, thất vọng (“Trời ơi! Sao tôi khổ thế này?”, “cái mộng một cuộc đời sung sướng chỉ như những vật tốt đẹp trong tủ kính”).

+ Tuy vậy, chính khoảnh khắc ý thức đó là bước đầu để con người thấy được giá trị bản thân và khao khát vượt lên số phận.

- Ý nghĩa:

+ Văn bản nhấn mạnh rằng chịu đựng thôi chưa đủ, con người cần có khát vọng và ý chí để không bị số phận áp đảo.

+ Điều đó thể hiện tính nhân văn sâu sắc trong tác phẩm của Thạch Lam, đồng thời là bài học quý giá cho đời sống hiện thực.

c. Liên hệ thực tiễn

- Trong đời sống hiện nay, dù hoàn cảnh khó khăn đến đâu, ý chí và khát vọng vẫn là chìa khóa giúp con người vượt qua nghịch cảnh, tạo dựng tương lai.

- Ví dụ: những người vượt lên nghèo khó, bệnh tật, thất bại... để thành công.

* Kết bài:

- Khẳng định lại ý kiến: Vượt qua số phận bằng ý chí và khát vọng là điều cần thiết, giúp con người làm chủ cuộc đời mình.

- Nêu suy nghĩ, lời nhắn nhủ: Mỗi người hãy luôn nuôi dưỡng khát vọng và bồi đắp ý chí để vượt lên mọi thử thách, sống một cuộc đời ý nghĩa.

Bài văn tham khảo

Trong cuộc sống, số phận không phải lúc nào cũng mỉm cười với con người. Nhiều hoàn cảnh éo le, bất hạnh tưởng chừng như sẽ đè bẹp ý chí và khát vọng sống của mỗi cá nhân. Văn bản “Một kiểu tình huống tâm lí trong tác phẩm Thạch Lam” của Nguyễn Thành Thi đã khắc họa chân thực những số phận lầm than, những con người chịu thương chịu khó trong sáng tác của nhà văn Thạch Lam. Từ đó, ta nhận thấy rằng vượt qua số phận bằng ý chí và khát vọng không chỉ là điều cần thiết mà còn là sức mạnh để mỗi người làm chủ cuộc đời mình.

Trước hết, ý chí và khát vọng là hai yếu tố quan trọng để con người không đầu hàng hoàn cảnh. Ý chí là quyết tâm bền bỉ, sự kiên cường không chùn bước dù gian nan. Khát vọng là mong muốn hướng tới cuộc sống tốt đẹp hơn, là ngọn lửa thắp sáng niềm tin và động lực. Văn bản của Nguyễn Thành Thi đã chỉ ra những nhân vật nữ trong truyện Thạch Lam như mẹ Lê, cô Liên, cô Tâm đều mang trong mình số phận bi thương, chịu đựng cuộc đời lam lũ khắc nghiệt. Mẹ Lê từng thốt lên đau đớn: “Trời ơi! Sao tôi khổ thế này?”, còn cô Liên buồn rầu nhận ra “cái mộng một cuộc đời sung sướng chỉ như những vật tốt đẹp trong tủ kính”. Đó là những giây phút họ nhận thức rõ nỗi bất hạnh và sự bó buộc của số phận.

Tuy nhiên, chính khoảnh khắc nhận thức đó không phải là sự đầu hàng tuyệt đối mà ngược lại, đó là biểu hiện của một sự thức tỉnh, một bước đầu để con người khát khao vượt lên số phận. Những phút giật mình tự thương, tự xót giúp nhân vật vừa đáng thương vừa đáng kính, vì họ biết rõ bản thân và khát khao được sống có ý nghĩa. Văn bản nhấn mạnh rằng lòng chịu thương chịu khó thôi chưa đủ, mà cần phải có ý chí và khát vọng để không bị hoàn cảnh khống chế. Đây chính là chiều sâu nhân văn trong tác phẩm của Thạch Lam – một thông điệp nhắc nhở con người về giá trị và quyền sống của chính mình.

Trong đời sống hiện đại, dù hoàn cảnh khó khăn đến đâu, ý chí và khát vọng vẫn là chìa khóa để vượt qua nghịch cảnh. Nhiều tấm gương người nghèo vượt lên đói nghèo, người bệnh tật chiến thắng bệnh tật, người thất bại vươn lên thành công đã minh chứng rõ điều đó. Ý chí bền bỉ và khát vọng mãnh liệt giúp họ không chỉ sống sót mà còn phát triển bản thân và đóng góp cho xã hội.

Tóm lại, vượt qua số phận bằng ý chí và khát vọng là điều kiện tiên quyết để con người làm chủ cuộc đời, tạo dựng tương lai. Văn bản “Một kiểu tình huống tâm lí...” đã gợi mở cho ta hiểu sâu sắc bài học đó qua những nhân vật đầy bi kịch mà cũng rất người trong sáng tác Thạch Lam. Mỗi người hãy nuôi dưỡng ý chí và khát vọng trong lòng để không bị số phận khuất phục, để cuộc đời luôn rạng rỡ ý nghĩa và giá trị.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Nghị luận về mối quan hệ giữa truyền thống chịu thương chịu khó và quyền sống cá nhân trong sáng tác của Thạch Lam.

- Hệ thống ý

+ Trong sáng tác của Thạch Lam, hình ảnh những người phụ nữ nhỏ bé, chịu thương chịu khó như mẹ Lê, cô Liên, cô Tâm không chỉ biểu tượng cho truyền thống nhẫn nhịn, hi sinh của phụ nữ Việt Nam mà còn phản ánh sâu sắc quyền sống cá nhân của họ.

+ Văn bản của Nguyễn Thành Thi đã chỉ ra rằng những nhân vật này, trong những khoảnh khắc giật mình tự thương, tự xót, bộc lộ sự ý thức về số phận đầy bi kịch và niềm khao khát được sống trọn vẹn với quyền làm người.

+ Thạch Lam đã khéo léo khắc họa mối quan hệ vừa gần vừa xa giữa đức hi sinh truyền thống và quyền sống cá nhân, gợi mở cho người đọc suy ngẫm rằng bên cạnh lòng nhẫn nại, mỗi con người cần được thắp sáng ý thức về giá trị và quyền sống của chính mình.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về mối quan hệ giữa truyền thống chịu thương chịu khó và quyền sống cá nhân trong sáng tác của Thạch Lam.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Trong sáng tác của Thạch Lam, hình ảnh những người phụ nữ nhỏ bé, chịu thương chịu khó như mẹ Lê, cô Liên, cô Tâm không chỉ biểu tượng cho truyền thống nhẫn nhịn, hi sinh của phụ nữ Việt Nam mà còn phản ánh sâu sắc quyền sống cá nhân của họ. Văn bản của Nguyễn Thành Thi đã chỉ ra rằng những nhân vật này, trong những khoảnh khắc giật mình tự thương, tự xót, bộc lộ sự ý thức về số phận đầy bi kịch và niềm khao khát được sống trọn vẹn với quyền làm người. Truyền thống chịu thương chịu khó không phải là giá trị tuyệt đối mà đôi khi lại đè nặng lên thân phận con người, khiến họ cảm thấy cô đơn, bất hạnh và khao khát thoát khỏi. Thạch Lam đã khéo léo khắc họa mối quan hệ vừa gần vừa xa giữa đức hi sinh truyền thống và quyền sống cá nhân, gợi mở cho người đọc suy ngẫm rằng bên cạnh lòng nhẫn nại, mỗi con người cần được thắp sáng ý thức về giá trị và quyền sống của chính mình. Đây chính là chiều sâu nhân văn và nghệ thuật đặc sắc trong những tác phẩm của ông.