NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH TRÊN THỔ CẨM Ê ĐÊ

(Nguyễn Công Lý)

“(1) Thổ cẩm của người Ê Đê thể hiện sự sáng tạo, có nghệ thuật tạo hình tinh tế. Để làm nên tấm thổ cẩm, trước hết phải có nguyên liệu dệt là bông gòn (tiếng Ê Đê gọi là blang). Bông sau khi thu hoạch được đánh tơi, kéo sợi rồi được nhuộm mầu bằng bún, lá, củ, rễ hoặc vỏ cây rừng. Khi đã có những sợi chỉ mầu như ý sẽ đưa lên khung, bện sợi và dệt, tạo hình hoa văn.

(2) Trước kia, thổ cẩm Ê Đê có hai tông màu chủ đạo là đen và đỏ. Ngày nay, sắc màu thổ cắm có năm mẫu cơ bản gồm: hrah (đỏ), yadu (đen), cakni (vàng), apiek (xanh) và kỗ (trắng). đôi khi có cả mầu xanh lục nhưng rất hiếm. Để tạo nên sắc mầu chủ đạo trên thổ cẩm, phụ nữ Ê Đê tìm nguyên liệu tạo mầu từ các loại lá, rễ cây rừng. Vào tháng 7 hằng năm, người Ê Đê vào rừng hái lá krum già để làm thuốc nhuộm, sau đó phơi vỏ ốc suối, nung lên, ngâm thành vôi rồi trộn với nước lá krum. Sợi nhuộm hỗn hợp này có mầu xanh. Nếu thêm vào hỗn hợp này nước lá knung giã nhỏ, nấu trong nổi chăm sẽ cho ra chất sợi mầu đen bóng mịn, giặt không phai, phơi nắng không bay mầu. Mầu đỏ được tạo từ loại vỏ cây krung già giã ra, nấu lên; mầu đỏ trên thổ cẩm Ê Đê chỉ đậm hơn mầu đất nung một chút. Sản phẩm dệt mầu đỏ được coi trọng hơn hết, những tấm thổ cẩm đỏ thường dùng để trang trí trong các lễ hội, những buổi cúng Yàng chứ không được cắt may thành những món đồ gia dụng.

(3) Khung dệt của người Ê Đê là kiểu khung dệt Indonesien. Hình thức dệt vải của người Ê Đê được các nhà dân tộc học gọi là kĩ thuật đan luồn sợi. Để tạo hình hoa văn, người dệt sẽ thiết kế bố cục, kích cỡ họa tiết từ khi bắt đầu lên khung, nhặt sợi. Mỗi loại hoa văn có số sợi dọc, sợi ngang, cách nâng và hạ sợi khác nhau, khi dệt sẽ tạo thành các dải họa tiết nối tiếp nhau chạy dài theo chiều dọc khổ vải. Trong quá trình xếp sợi, người dệt sẽ phối mầu xen kẽ như đò - đen, đen - vàng, đỏ - chàm sẫm để khi dệt sẽ có những dải hoa văn nổi bật, tạo điểm nhấn cho trang phục.

(4) Thông thường, trên một khổ vải rộng khoảng 0,9 m, người Ê Đê tạo những đường viền (điểm) nhỏ ở hai đầu biên vải. Phần hoa văn chính tập trung cách biên, khoảng 20 đến 30 cm và một số đường trang trí nhỏ chạy giữa thân vải. Dải hoa văn thường chiếm diện tích từ 1/4 đến 1/3 bề mặt tấm thổ cẩm, gồm những chuỗi họa tiết như cỏ, cây, hoa, lá, chim muông, cầm thú... được cách điệu dưới dạng hình học chạy dài liên tục suốt chiều dài.

(5) Ngoài ra, còn có các loại đường thẳng, đường dích dắc, cong, gãy song song theo dài hoa văn. Tùy vào mỗi loại trang phục, người Ê Đê sẽ có cách trang trí và sắp xếp hoa văn khác nhau. Hoa văn trang phục nam nữ, trang phục hằng ngày và dùng trong các dịp lễ đều khác nhau. Thậm chí, hoa văn trên trang phục còn thể hiện sự giàu có và quyền uy của người mặc.

(6) Theo các nhà nghiên cứu, người Ê Để chọn tông màu đen hoặc chùm sẫm làm mầu nền chủ đạo trên thổ cẩm, vì họ muốn hòa mình vào thiên nhiên với nương rẫy, núi rừng, nơi họ sinh sống. Nổi trên nền tối đó là những dải mầu tương phản như đỏ, vàng, nhưng do độ mảnh mai của các đường diềm, nên sự tương phản trở nên khả chìm lắng.”

(Trích Nghệ thuật tạo hình trên thổ cẩm Ê Đê - Nguyễn Công Lý, theo nhandan.vn)

14.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

14.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Đoạn trích viết về đề tài nào? Chỉ ra bố cục của đoạn trích.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: trình bày suy nghĩ về quan điểm: “Bảo tồn văn hóa không có nghĩa là đóng khung quá khứ mà là sáng tạo trên nền truyền thống”.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu văn bản “Nghệ thuật tạo hình trên thổ cẩm Ê Đê” – một văn bản thông tin giàu hình ảnh về văn hóa truyền thống dân tộc.

- Dẫn dắt đến vấn đề nghị luận:

“Bảo tồn văn hóa không có nghĩa là đóng khung quá khứ mà là sáng tạo trên nền truyền thống”.

* Thân bài:

a. Giải thích nhận định

- “Bảo tồn văn hóa”: Là gìn giữ các giá trị truyền thống về vật thể (kiến trúc, sản phẩm thủ công...) và phi vật thể (lễ hội, tiếng nói, tập quán, lối sống...).

- “Không có nghĩa là đóng khung quá khứ”: Không bảo tồn một cách máy móc, bảo thủ, bất biến.

- “Sáng tạo trên nền truyền thống”: Là kế thừa có chọn lọc, đổi mới linh hoạt, tạo nên những giá trị mới mà không làm mất đi bản sắc.

=> Ý nghĩa khái quát: Quan điểm này đề cao việc giữ gìn tinh thần cốt lõi của văn hóa truyền thống, đồng thời khuyến khích đổi mới để văn hóa tiếp tục sống, thích nghi và phát triển trong đời sống hiện đại.

b. Bàn luận và chứng minh

- Từ văn bản “Nghệ thuật tạo hình trên thổ cẩm Ê Đê”

+ Người Ê Đê giữ gìn nghề dệt thổ cẩm truyền thống qua nhiều thế hệ – một biểu tượng của văn hóa tộc người.

+ Tuy nhiên, họ cũng không bảo thủ:

Trước đây thổ cẩm chủ yếu đen – đỏ; nay có thêm các màu vàng, trắng, xanh, thích ứng với thẩm mỹ hiện đại.

Hoa văn thay đổi linh hoạt theo giới tính, lứa tuổi, dịp sử dụng – thể hiện sự vận động không ngừng.

Chất liệu nhuộm từ lá rừng, vỏ cây… kết hợp kĩ thuật đan luồn sợi tinh xảo, chứng minh sự sáng tạo dựa trên tri thức bản địa.

→ Đây là minh chứng điển hình cho quan điểm “sáng tạo trên nền truyền thống”.

- Trong thực tiễn văn hóa hiện nay

+ Nhiều nghề thủ công truyền thống (lụa, gốm, tranh dân gian...) đã được cách tân để phù hợp thị hiếu, nhưng vẫn giữ chất “hồn cốt”.

+ Các lễ hội vẫn giữ nghi thức cổ truyền nhưng thêm yếu tố trình diễn, truyền thông hiện đại để lan tỏa sâu rộng.

+ Trong âm nhạc, thời trang, điện ảnh: nghệ sĩ trẻ đưa chất liệu văn hóa dân tộc vào sản phẩm hiện đại – ví dụ: sử dụng họa tiết thổ cẩm vào thiết kế trang phục, hoặc nhạc cụ dân tộc trong nhạc hiện đại.

c. Phản đề – phủ định cách bảo tồn “đóng khung”

- Bảo tồn cứng nhắc dễ khiến văn hóa trở nên xa rời cuộc sống, mất sức sống, chỉ còn tồn tại trong bảo tàng hoặc hình thức.

- Việc “bảo tàng hóa” mà không “hiện đại hóa” dẫn đến nguy cơ mai một.

d. Bài học và liên hệ bản thân

- Mỗi người cần hiểu rằng văn hóa không phải thứ để ngắm nhìn, mà phải được sống cùng, sử dụng và sáng tạo tiếp.

- Là học sinh, có thể:

+ Chủ động tìm hiểu các giá trị truyền thống của dân tộc.

+ Tham gia các hoạt động trải nghiệm, thực hành văn hóa.

+ Gìn giữ và sáng tạo thông qua các hình thức nghệ thuật, công nghệ, truyền thông xã hội phù hợp với thời đại.

* Kết bài:

- Khẳng định lại: Quan điểm “Bảo tồn văn hóa không có nghĩa là đóng khung quá khứ mà là sáng tạo trên nền truyền thống” là chính xác, phù hợp với tinh thần của thời đại.

- Gợi mở suy nghĩ: Văn hóa sẽ mãi sống nếu mỗi người biết nâng niu cội nguồn và tiếp tục viết tiếp bản sắc ấy bằng chính hơi thở của cuộc sống hôm nay.

Bài văn tham khảo

Giữa dòng chảy không ngừng của hiện đại hóa và toàn cầu hóa, văn hóa truyền thống luôn đứng trước nguy cơ mai một nếu không được gìn giữ và làm mới. Văn bản “Nghệ thuật tạo hình trên thổ cẩm Ê Đê” của Nguyễn Công Lý đã không chỉ giới thiệu về một di sản thủ công độc đáo, mà còn gợi ra một tư tưởng sâu sắc: “Bảo tồn văn hóa không có nghĩa là đóng khung quá khứ mà là sáng tạo trên nền truyền thống”.

“Bảo tồn văn hóa” là hành trình giữ gìn những giá trị tinh thần, phong tục, tập quán, nghề thủ công, nghệ thuật... đã gắn bó với đời sống dân tộc từ ngàn đời. Tuy nhiên, bảo tồn không đồng nghĩa với việc đóng khung quá khứ, cứng nhắc tái hiện nguyên mẫu, mà cần có sự sáng tạo linh hoạt, làm cho văn hóa tiếp tục sống trong đời sống hiện đại. Câu nói trên đề cao tư duy tiếp biến văn hóa: gìn giữ cái hồn cốt nhưng đồng thời đổi mới để phù hợp với nhịp sống đương đại.

Điều này thể hiện rõ qua cách người Ê Đê gìn giữ nghề dệt thổ cẩm. Trong văn bản, ta thấy quá trình tạo nên một tấm thổ cẩm không chỉ đòi hỏi kĩ thuật tỉ mỉ mà còn là sự sáng tạo không ngừng. Trước kia, thổ cẩm chủ yếu sử dụng tông đen và đỏ, nhưng nay người Ê Đê đã thêm vào các sắc vàng, xanh, trắng để làm phong phú hơn bảng màu. Những họa tiết như hoa lá, chim muông, thú rừng được cách điệu thành hình học, thay đổi tùy theo loại trang phục, giới tính và dịp sử dụng. Đây là minh chứng sống động cho tư tưởng “sáng tạo trên nền truyền thống” – họ giữ lại cốt lõi văn hóa nhưng không ngừng làm mới để hòa hợp với cuộc sống hiện đại.

Không riêng gì thổ cẩm Ê Đê, nhiều giá trị truyền thống khác cũng đang được làm mới theo tinh thần tương tự. Những làng nghề như gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, tranh Đông Hồ… không còn sản xuất chỉ để thờ phụng hay trang trí cổ truyền mà còn biến hóa thành sản phẩm du lịch, thời trang, trang sức... phù hợp với thị hiếu đương thời. Trong âm nhạc, nghệ sĩ trẻ đưa chất liệu dân ca, nhạc cụ truyền thống vào các ca khúc hiện đại để tiếp cận giới trẻ mà vẫn tôn trọng bản sắc dân tộc. Chính sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại ấy mới giúp văn hóa tiếp tục “thở” trong đời sống.

Trái lại, nếu chỉ sao chép nguyên mẫu, đóng khung truyền thống vào viện bảo tàng, lễ hội hoặc sách vở, thì văn hóa sẽ bị rơi vào trạng thái “chết lâm sàng”: tồn tại nhưng không sống. Bảo tồn mà không sáng tạo chỉ khiến văn hóa trở thành di tích, không thể tiếp tục truyền cảm hứng cho thế hệ hôm nay.

Từ đó, mỗi người, đặc biệt là người trẻ, cần có thái độ chủ động tiếp nhận, học hỏi và làm mới văn hóa dân tộc một cách sáng tạo, trách nhiệm. Đó có thể là việc tái hiện lễ hội bằng công nghệ số, là việc thiết kế thời trang từ họa tiết thổ cẩm, hay đơn giản là kể lại câu chuyện truyền thống bằng lối kể hiện đại, phù hợp với tâm lý người nghe hôm nay.

Tóm lại, bảo tồn văn hóa không phải là luyến tiếc quá khứ một cách khô cứng, mà là tiếp nối dòng chảy ấy bằng tinh thần sáng tạo và hội nhập. Chỉ khi truyền thống được sống trong hiện tại một cách sống động, bản sắc dân tộc mới thực sự trường tồn.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Nghị luận về ý nghĩa của sự kiên trì, tỉ mỉ trong lao động.

- Hệ thống ý

+ Từ câu chuyện người Ê Đê làm thổ cẩm, ta nhận ra sâu sắc ý nghĩa của sự kiên trì, tỉ mỉ trong lao động.

+ Trong bất cứ lĩnh vực nào, sự kiên trì giúp ta vượt qua khó khăn, còn sự tỉ mỉ giúp sản phẩm đạt đến độ hoàn thiện cao nhất.

+ Ngày nay, khi xã hội đề cao tốc độ và hiệu quả, thì những giá trị như nhẫn nại và tỉ mỉ vẫn luôn cần thiết, nhất là với những người theo đuổi nghề nghiệp sáng tạo hay thủ công.

+ Từ tinh thần lao động của người Ê Đê, mỗi người trẻ hôm nay có thể học được cách làm việc bằng cả trái tim, sự bền bỉ và tinh thần cầu toàn để chạm tới những giá trị bền vững.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về ý nghĩa của sự kiên trì, tỉ mỉ trong lao động.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Từ câu chuyện người Ê Đê làm thổ cẩm, ta nhận ra sâu sắc ý nghĩa của sự kiên trì, tỉ mỉ trong lao động. Để tạo nên một tấm thổ cẩm, người phụ nữ Ê Đê phải thực hiện hàng loạt công đoạn công phu: thu hoạch bông, kéo sợi, nhuộm màu từ vỏ cây, lá rừng, thiết kế hoa văn rồi dệt từng đường chỉ nhỏ. Mỗi họa tiết, sắc màu không chỉ là kết quả của đôi tay khéo léo mà còn là kết tinh của sự nhẫn nại, bền bỉ và tấm lòng yêu nghề. Trong bất cứ lĩnh vực nào, sự kiên trì giúp ta vượt qua khó khăn, còn sự tỉ mỉ giúp sản phẩm đạt đến độ hoàn thiện cao nhất. Ngày nay, khi xã hội đề cao tốc độ và hiệu quả, thì những giá trị như nhẫn nại và tỉ mỉ vẫn luôn cần thiết, nhất là với những người theo đuổi nghề nghiệp sáng tạo hay thủ công. Từ tinh thần lao động của người Ê Đê, mỗi người trẻ hôm nay có thể học được cách làm việc bằng cả trái tim, sự bền bỉ và tinh thần cầu toàn để chạm tới những giá trị bền vững.