HỘ CHIẾU VĂN HÓA VIỆT NAM – VĂN HÓA THỜI ĐẠI SỐ: MẠNG XÃ HỘI VÀ MỐI LO NGẠI PHÂN CỰC THẾ HỆ

(Hồng Vân, Mai Thúy)

Trong cuộc giao lưu và hòa vào dòng chảy của các giá trị văn hóa ở thời đại số, mạng xã hội và các ứng dụng trở thành một nhân tố rất quan trọng. Nhưng thay vì tạo ra  một thế giới gắn kết nhiều hơn, các ứng dụng có đang vạch ra ranh giới khoảng cách giữa các thế hệ?

“Facebook đang trở thành mảnh đất hoang cằn cỗi đầy người già.” – một câu nói lặp đi lặp lại trên các bài báo trong vài năm trở lại đây. Facebook vân đang đứng đầu thế giới với 2,9 tỉ người dùng hằng tháng, theo báo cáo của Statista 21 ). Ứng dụng đối thủ trực tiếp của nó, TikTok, vẫn mới chỉ cán mốc 1 tỉ người vào đầu năm nay. Thế nhưng, điều khiến Facebook đang rơi vào khủng hoảng lại nằm ở vấn đề nhân khẩu học. Các nghiên cứu của Trung tâm Pew hay eMarketer đều chỉ ra đa số người dùng nền tảng mạng xã hội này là người lớn tuổi, trong khi thế hệ trẻ đang đổ dồn sang TikTok.

Mối quan hệ chất lượng

Thấy một nhóm bạn ngồi cùng nhau mà mỗi người chăm chú vào một máy điện thoại. Một gia đình đi ăn mà người lớn người nhỏ đều tập trung vào màn hình, phản  ứng ban đầu của nhiều người là cảm thán rằng xã hội đang có quá nhiều người mê sống ảo mà bỏ bê mối quan hệ thực. Nhưng nếu mối quan hệ thực đủ hấp dẫn thì chiếc điện thoại có đủ sức cạnh tranh? […]

Cũng đáng nói là gen Y và Z không chỉ rong chơi trên Internet. Theo một khảo sát của Pew Research Center, năm 2021 thế hệ Y và Z 22 ở Mỹ nổi bật về sự tham gia của họ trong vấn đề về biến đổi khí hậu. So với những người lớn tuổi, thế hệ Z và Y kêu gọi nhiều hơn về nhu cầu hành động với biến đổi khí hậu. Trong số những người dùng mạng xã hội, họ xem nhiều nội dung về biến đổi khí hậu trực tuyến hơn và hành động nhiều hơn.

Sẽ còn quá sớm để khẳng định những thói quen dùng mạng xã hội tác động đến sự khác biệt giữa các thế hệ, dẫn đến sự biến động các hệ giá trị từ gia đình đến rộng hơn là văn hóa. Nhưng trước những chuyển mình quá nhanh, quá khó đoán của mạng xã hội và các ứng dụng, việc nuôi dưỡng những giá trị căn cốt, nền tảng hơn lúc nào hết càng phải được đặt lên trên hết.

Những “giáo sư” mạng xã hội

Mạng xã hội là môi sinh màu mỡ cho tin giả. Chỉ cần khoác chiếc áo blouse trắng, ai cũng có thể trở thành chuyên gia và cho lời khuyên về cách chăm sóc sức khoẻ, bên dưới không quên kèm đường dẫn bán sản phẩm.

Có lẽ chưa thời đại nào mà các nhà phân tích tài chính, bác sĩ, giáo sư, tiến sĩ,... lại có nhiều thời gian đến vậy để tham gia mạng xã hội. Sự bùng nổ của những nội dung ngắn càng khiến lượng tin giả khổng lồ được tiêu thụ vì người dùng thiếu dữ liệu đề xác minh thông tin cũng như bị choáng ngợp bởi số lượng tin tức dày đặc.

Chia sẻ với “Tuổi Trẻ”, anh David Trương, sống tại New York, Mỹ, cho biết bản thân anh cũng biết được một số bạn trẻ gặp xung đột với người lớn tuổi trong gia đình khi không thể thuyết phục người nhà đừng tin, đừng xem những thông tin không chính xác trên YouTube. Trong khi thế hệ trẻ người Việt sinh trưởng ở nước ngoài, được ví von như những trái chuối “ngoài vỏ vàng, trong ruột trắng”, đã bộc lộ những suy nghĩ và phản ứng có sự cách biệt với thế hệ lớn tuổi dù nguồn cội vẫn là gốc gác Á Đông. Do đó, họ sẽ phản ứng thẳng thắn khi không cùng quan điểm.

Những đứt gãy về mặt giao tiếp, góc nhìn giữa các thế hệ, bên cạnh những điều kiện khách quan do văn hoa, môi trường sống đem lại thì không thể phủ nhận sự góp mặt của mạng xã hội, việc theo dõi và tin theo dòng chảy thông tin trên đó.

(Theo Hồng Vân, Mai Thúy, Hộ chiếu văn hóa Việt Nam – Văn hóa thời đại số: Mạng xã hội và mối lo ngại phân cực thế hệ, dẫn theo tuoitre.vn)

25.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

25.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Đoạn mở đầu văn bản nêu lên vấn đề gì?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về vai trò của giá trị văn hóa cốt lõi trong bối cảnh công nghệ số hiện nay.

- Hệ thống ý

+ Trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ, vai trò của giá trị văn hóa cốt lõi càng trở nên quan trọng và cấp thiết hơn bao giờ hết.

+ Như văn bản “Hộ chiếu văn hóa Việt Nam – Văn hóa thời đại số...” đã chỉ ra, mạng xã hội có thể khiến con người rơi vào vòng xoáy thông tin giả, lệch chuẩn giá trị và đứt gãy giao tiếp.

+ Những giá trị văn hóa cốt lõi như lòng nhân ái, sự tôn trọng, tinh thần gia đình, truyền thống đạo đức,... chính là nền móng vững chắc để con người không bị cuốn trôi theo dòng chảy hỗn loạn của thế giới số.

+ Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa cốt lõi không phải là hoài niệm quá khứ, mà là cách để định vị bản thân, duy trì bản sắc dân tộc và sống có trách nhiệm trong thời đại toàn cầu hóa.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về vai trò của giá trị văn hóa cốt lõi trong bối cảnh công nghệ số hiện nay.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ, vai trò của giá trị văn hóa cốt lõi càng trở nên quan trọng và cấp thiết hơn bao giờ hết. Mạng xã hội và các ứng dụng số đã góp phần tạo nên một thế giới kết nối chưa từng có, nhưng cũng đồng thời gây ra những rạn nứt trong nhận thức, lối sống và mối quan hệ giữa các thế hệ. Như văn bản “Hộ chiếu văn hóa Việt Nam – Văn hóa thời đại số...” đã chỉ ra, mạng xã hội có thể khiến con người rơi vào vòng xoáy thông tin giả, lệch chuẩn giá trị và đứt gãy giao tiếp. Chính trong hoàn cảnh đó, những giá trị văn hóa cốt lõi như lòng nhân ái, sự tôn trọng, tinh thần gia đình, truyền thống đạo đức,... chính là nền móng vững chắc để con người không bị cuốn trôi theo dòng chảy hỗn loạn của thế giới số. Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa cốt lõi không phải là hoài niệm quá khứ, mà là cách để định vị bản thân, duy trì bản sắc dân tộc và sống có trách nhiệm trong thời đại toàn cầu hóa. Đó là “hộ chiếu văn hóa” để mỗi cá nhân bước ra thế giới mà không đánh mất chính mình.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: trình bày suy nghĩ về câu hỏi: “Mạng xã hội – phương tiện kết nối hay nguyên nhân chia rẽ giữa các thế hệ?”

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về thời đại công nghệ số và vai trò của mạng xã hội trong đời sống hiện đại.

- Dẫn vào vấn đề nghị luận: mạng xã hội được xem là công cụ kết nối toàn cầu, song cũng gây ra những rạn nứt giữa các thế hệ.

- Nêu vấn đề cần bàn luận: Mạng xã hội là phương tiện kết nối hay nguyên nhân chia rẽ giữa các thế hệ?

* Thân bài:

a. Giải thích vấn đề

- Mạng xã hội là nền tảng trực tuyến cho phép con người giao tiếp, chia sẻ thông tin, kết nối không gian và thời gian.

- Các thế hệ ở đây gồm thế hệ trước (X, baby boomer...) và thế hệ trẻ (Y, Z...) – với đặc điểm, trải nghiệm và cách tiếp cận công nghệ khác nhau.

- Câu hỏi đặt ra hàm chứa sự mâu thuẫn: công cụ sinh ra để kết nối, nhưng liệu có đang gây chia rẽ?

b. Luận điểm 1: Mạng xã hội là phương tiện kết nối giữa các thế hệ

- Giúp con người vượt qua khoảng cách địa lý, thời gian để giữ liên lạc, chia sẻ tình cảm (ví dụ: gọi video, nhắn tin qua các nền tảng).

- Các thế hệ có thể cùng nhau cập nhật thông tin, chia sẻ hình ảnh, quan điểm cá nhân, từ đó hiểu nhau hơn.

- Trong một số trường hợp, người trẻ hướng dẫn người lớn tuổi tiếp cận công nghệ – hình thành cầu nối, tạo cơ hội giao tiếp.

⟶ Chứng minh: Trong nhiều gia đình, mạng xã hội giúp kết nối ông bà – cháu, cha mẹ – con cái khi sống xa nhau.

c. Luận điểm 2: Mạng xã hội cũng là nguyên nhân gây chia rẽ thế hệ

- Sự khác biệt về nền tảng công nghệ khiến thế hệ già khó thích nghi, trong khi người trẻ lại dễ tiếp cận – hình thành khoảng cách số (digital gap).

- Sự phân hóa nền tảng: Người lớn tuổi chuộng Facebook, người trẻ chuyển sang TikTok, Instagram… tạo không gian mạng riêng biệt, ít tương tác.

- Sự khác biệt trong tư duy tiếp nhận thông tin: Người lớn tuổi dễ bị ảnh hưởng bởi tin giả, người trẻ tiếp nhận nhiều chiều, dẫn đến mâu thuẫn trong quan điểm.

- Xung đột khi sử dụng mạng xã hội: Người lớn coi đó là "sống ảo", người trẻ coi là lẽ thường – dẫn đến định kiến và phán xét lẫn nhau.

⟶ Dẫn chứng từ văn bản:

Câu hỏi: “Nếu mối quan hệ thực đủ hấp dẫn thì chiếc điện thoại có đủ sức cạnh tranh?” phản ánh sự phản biện quan niệm cũ và bày tỏ góc nhìn từ người trẻ.

⟶ Dẫn chứng thực tế: Nhiều gia đình xảy ra tranh cãi về việc tin vào thông tin trên YouTube, TikTok; người trẻ không thuyết phục được cha mẹ từ bỏ các quan điểm sai lệch.

d. Luận điểm 3: Để mạng xã hội trở thành công cụ kết nối thật sự cần có nhận thức và ứng xử phù hợp

- Cần giáo dục kỹ năng số cho cả hai thế hệ.

- Khuyến khích giao tiếp trực tiếp song song với kết nối số.

- Tôn trọng khác biệt thế hệ, đối thoại thay vì áp đặt.

- Thúc đẩy các giá trị văn hóa cốt lõi để làm nền tảng định hướng hành vi trên mạng.

* Kết bài:

- Khẳng định: Mạng xã hội vốn là công cụ trung gian – kết nối hay chia rẽ phụ thuộc vào cách sử dụng và thái độ tiếp nhận của mỗi người.

- Mỗi thế hệ cần chủ động học hỏi lẫn nhau, xây dựng lòng tin, tôn trọng khác biệt để cùng nhau vượt qua những “đường biên số” do mạng xã hội tạo ra.

- Gợi mở: Công nghệ có thể thay đổi từng ngày, nhưng giá trị văn hóa, niềm tin, sự lắng nghe sẽ mãi là nhịp cầu nối liền các thế hệ.

Bài văn tham khảo

Trong thời đại số, mạng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của con người. Nó không chỉ là nơi để chia sẻ thông tin, kết nối bạn bè, mà còn là môi trường phản ánh những biến đổi văn hóa, xã hội. Tuy nhiên, từ góc nhìn được gợi mở trong văn bản “Hộ chiếu văn hóa Việt Nam – Văn hóa thời đại số: Mạng xã hội và mối lo ngại phân cực thế hệ” của Hồng Vân, Mai Thúy, ta cần đặt ra một câu hỏi nghiêm túc: Mạng xã hội – phương tiện kết nối hay nguyên nhân chia rẽ giữa các thế hệ? Câu hỏi này không chỉ phản ánh mối băn khoăn của xã hội hiện đại mà còn là vấn đề cần được nhìn nhận thấu đáo và toàn diện.

Trước hết, không thể phủ nhận mạng xã hội là công cụ kết nối mạnh mẽ giữa con người với con người, bất kể khoảng cách không gian hay thời gian. Với người trẻ, mạng xã hội là nơi thể hiện bản thân, tiếp cận tri thức, tham gia các diễn đàn học thuật, thậm chí tạo lập sự nghiệp. Với người lớn tuổi, mạng xã hội giúp họ giữ liên lạc với người thân, bạn bè, cập nhật tin tức, chia sẻ kinh nghiệm sống. Khi được sử dụng đúng cách, mạng xã hội thực sự là cầu nối giữa các thế hệ – nơi người trẻ học hỏi từ người già, người già thấu hiểu giới trẻ, từ đó hình thành sự đồng cảm, gắn kết và chia sẻ.

Tuy nhiên, song hành với chức năng kết nối ấy, mạng xã hội cũng tiềm ẩn nguy cơ gây chia rẽ thế hệ nếu thiếu sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau. Văn bản của Hồng Vân và Mai Thúy đã chỉ ra rằng có những khác biệt rõ nét giữa các thế hệ trong việc sử dụng và tiếp nhận thông tin trên mạng xã hội: giới trẻ thích xu hướng ngắn gọn, nhanh, nhiều hình ảnh và giải trí; trong khi thế hệ lớn tuổi đề cao chiều sâu, truyền thống và tính chuẩn mực. Sự khác biệt này có thể dẫn đến hiện tượng “vô hình hóa” quan điểm của nhau: người trẻ cho rằng người lớn tuổi “lạc hậu”, còn người lớn tuổi lại phê phán giới trẻ “thiếu văn hóa”. Khi không có đối thoại, mạng xã hội trở thành bức tường ngăn cách hơn là chiếc cầu nối.

Một số trào lưu trên mạng xã hội như video ngắn phản cảm, nội dung gây sốc, sử dụng ngôn ngữ tục tĩu,… không chỉ khiến khoảng cách thế hệ ngày càng rõ nét mà còn gây ra lo ngại về việc xói mòn các giá trị văn hóa truyền thống. Ngược lại, khi những nội dung sáng tạo, nhân văn, gắn với bản sắc văn hóa dân tộc được lan tỏa thì mạng xã hội sẽ trở thành không gian văn hóa chung – nơi các thế hệ cùng tham gia, cùng định hình và cùng phát triển.

Vì vậy, mạng xã hội là phương tiện kết nối hay nguyên nhân chia rẽ giữa các thế hệ, điều đó phụ thuộc rất lớn vào cách mà mỗi người sử dụng nó. Muốn mạng xã hội là cầu nối, cần có sự giáo dục kỹ năng số, thúc đẩy tinh thần đối thoại liên thế hệ và phát triển nội dung văn hóa tích cực. Khi đó, mạng xã hội không chỉ là công cụ truyền thông mà còn là “hộ chiếu văn hóa” để các thế hệ đồng hành cùng nhau trong thời đại số.

Tóm lại, mạng xã hội vốn dĩ không có lỗi. Lỗi – nếu có – nằm ở chính cách con người sử dụng nó. Nếu biết tận dụng, mạng xã hội sẽ là “chìa khóa” mở ra cánh cửa gắn kết, nếu buông lỏng, nó sẽ trở thành “rào cản” chia cắt các thế hệ. Điều quan trọng nhất chính là xây dựng một văn hóa sử dụng mạng xã hội tích cực, tỉnh táo và đầy nhân văn.