Ga xép (trích)

(Lê Minh Khuê)

[Giới thiệu: Lê Minh Khuê là một trong những nhà văn tiêu biểu của thời kì đổi mới. Truyện của bà thiên về cuộc sống đời thường, có khả năng bao quát và gợi ra nhiều suy ngẫm về nhân sinh, thế sự với nghệ thuật trần thuật đa dạng, sử dụng linh hoạt những điểm nhìn khác nhau…

Truyện ngắn Ga xép kể về cuộc đời ông Lăng. Ông sống trong ngôi nhà có từ đời ông nội, chứng kiến sự mất tích bí ẩn của cha, sự chờ đợi mỏi mòn của mẹ, hành động hi sinh của em trai. 16 tuổi ông đi lính, rồi trở thành một nhà báo, cuối đời lại quay về sống trong ngôi nhà cũ với ám ảnh về linh hồn người cha và kí ức về mẹ. Ông Lăng có hai đứa con gái học giỏi, ngoan ngoãn, nhưng chúng khiến ông vô vọng vì đều lấy chồng ngoại quốc và theo chồng xa xứ. Mải chạy theo tình yêu, chúng đã không cảm nhận được nỗi cô đơn của cha khi phá cái nhà cũ, xây cho ông “một ngôi nhà sặc sỡ kiểu cách kì quặc” và “rải tiền lo cho ông”…]

Ông đã đi quá nhiều. Có lẽ lỗi do ông đi nhiều. Ông đã dựa vào người em ruột, liệt sĩ thời chống Pháp để lý lịch của ông qua được cái cửa khẩu khó nhất, để hành nghề, để đi. Bao nhiêu bâng khuâng ở các phương trời xa lạ. Một lần ở hành lang khách sạn gần vùng Si-bê-ri, một thiếu nữ làm quen với ông. Khi chia tay, nàng ghi cho ông cái địa chỉ bằng tiếng Nga. Quê nàng ở thượng nguồn sông Amua, phần chảy qua nước Nga vĩ đại. Cho đến bây giờ ông vẫn cảm thấy chống chếnh khi nghĩ tới cái làng nào đấy ở bên sông Amua. Làm sao ông có thể đến được con sông ấy. Nó ở đâu, cái làng như hạt bụi trên vùng đất bao la? Sau chiến tranh, ông đi khắp nơi. Tận một hòn đảo xa tít ngoài Thái Bình Dương, ông cũng gặp người Việt. Trong một ngôi làng hẻo lánh gần rừng Amazôn, một người đàn ông đón xe của ông đi qua. Đôi mày lưỡi mác đặc trưng của đồng bằng Bắc bộ, đôi mắt nhỏ xếch như hai sợi chỉ trên gò má cao đỏ bầm… Một người Việt Nam chính hiệu ra đi từ những năm năm mươi. Giọt nước mắt của con người lưu lạc đó nhỏ vào bàn tay ông, khi ông nắm tay anh ta. Anh ta quên cả tiếng Việt rồi. Đằng sau anh ta là một người đàn bà da đỏ có hai gò má như tạc bằng đất sét. Ông thương những con người đơn lẻ phải thích nghi với xứ người. Nhưng một lần tới New York, vô tình ông rẽ ngoặt sang phía khác khi thấy mấy người Việt đi tới. Ông lúng túng không muốn đối thoại. Cái quả bom của chiến tranh nhiều phía đã nổ tung đất nước ông. Những con người tung tóe khắp hành tinh, mang theo những hận thù, để lại nhiều nghi kỵ.

Bất hạnh thay một xứ sở trong đó người ta chẳng được ở yên một chỗ. Sinh con đẻ cái trong một mái nhà, già đi và chết trong mái nhà ấy, với những đồ vật “hai mươi năm vẫn chạy tốt”.

Ông nói với mấy đứa con cái ý nghĩ về mái nhà, về vùng đất. Hai đứa đều cười. Thượng đế sinh ra con người trên mặt đất. Cũng cây cỏ ấy cũng mặt trời ấy. Ai muốn sống ở đâu thì sống. Tổ quốc là mặt trái đất này. Cha già rồi, cha nghĩ những điều cạn hẹp. Chúng con như cái áo phông cái quần bò. Ở đâu có người ở đó sống tốt. Lúc này cả trái đất đều mặc áo phông quần bò. Biên giới sẽ chẳng còn ý nghĩa gì đâu cha.

Ông lặng thinh. Chúng nó có lí của chúng nó. Nhưng chúng nó đặt ông vào trào lưu áo phông quần bò của chúng, chúng thực tàn nhẫn. Chúng đang giết ông khi chúng phá cái nhà cũ của ông, chúng xách va-li ra đi khi cái chết đang vỗ cánh trên đầu ông.  

Ông ngủ lơ mơ trong cái giường đệm với những chồng gối cao xa lạ trong ngôi nhà mới. Một cái bóng sượt qua mặt ông, có thực, không phải cảm giác. Và một tiếng rên đau đớn, ông nghe rõ.

Ông ngồi bật dậy bất giác kêu lên: Cha ơi! Nhưng tất cả lại tĩnh lặng.

Dạo hai đứa con mới đi theo tình yêu, ông ở lại ngôi nhà một tầng cũ đến nỗi khi mưa lâu, mái ngói bốc lên mùi rêu ẩm ướt. Ông đi chơi với mấy người bạn già, ông về cái nhà rêu mốc thấy an tâm, ngồi uống nước trà, đọc những cuốn sách đã cũ. Ông chờ đợi những đứa con trở về. Những con người đã chết, chủ nhân đích thực của ngôi nhà cũng thấy yên ổn khi ẩn nấp sau cửa bức bàn, sau cái tủ gỗ có từ đầu thế kỉ. Ông ở trong ngôi nhà, đêm đêm cảm thấy có nhiều đôi mắt âu yếm dõi theo. Ông sống với những linh hồn, và chờ đợi…

Cái thời ông mặc chiếc quần sooc nhỏ xíu, cởi trần cùng thằng em trèo lên cây sấu trước cửa rung cành cho sấu chín rụng lộp bộp trên mái ngói, là thời người ta thấy có lí khi sinh ra đời. Cái thời thanh bình ấy chỉ là khoảnh khắc. Ông không hề thấy đời mình thanh bình. Lúc nào cũng có cái gì đó đập vào tai: tiếng còi hụ báo máy bay, tiếng bom xé màng tai, tiếng kêu gọi tản cư, kêu gọi lên đường, kêu gọi tẩy chay ai đó, tuyên dương ai đó, tiếng loa báo những chuyến tàu chạy ở nhà ga, tiếng mẹ ông giục: nhanh nhanh lên các con! Đời của một người Việt đầy ắp những âm thanh hối hả. Cuộc sống như chuyến tàu chợ, hành lí nhặt nhạnh tạm bợ, mặt mũi bơ phờ. Chuyến tàu đôi khi dừng ở ga xép cho người ta xuống xả hơi tí chút. Trong cái ga xép ấy là một thoáng bình yên như không có thực. Người ta làm một mái nhà, trồng một vụ rau, cưới vợ cho con, có một đứa cháu, có một chút kỉ niệm… Rồi lại bỏ tất cả, lên một con tàu chạy không có chỗ dừng cố định. Nhưng lạ thay, ông thường xuyên quên hẳn tiếng rin rít của bánh xe nghiến trên đường sắt số mệnh. Sự bình yên ít ỏi ở những ga xép sống mãnh liệt hơn sự hãi hùng.

(Trích Ga xép, Lê Minh Khuê, Truyện ngắn đặc sắc Việt Nam từ 1986 đến nay, Đoàn Ánh Dương tuyển chọn và giới thiệu, NXB Phụ nữ, 2013, tr.139-153)

Nhân vật trung tâm trong đoạn trích là ai? Ông hiện lên với những ám ảnh, suy tư nào?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích điểm nhìn trần thuật trong văn bản ngữ liệu “Ga xép” của Lê Minh Khuê.

- Hệ thống ý:

+ Điểm nhìn trong đoạn trích: nhìn từ nhân vật ông Lăng, chủ yếu là điểm nhìn bên trong. Điều đó được biểu hiện qua cách diễn đạt ông vẫn cảm thấy, ông thương, ông lúng túng, ông lặng thinh…

+ Phân tích điểm nhìn:

. Giúp khắc họa nhân vật ông Lăng, đặc biệt là chiều sâu nội tâm của nhân vật: những suy nghĩ thầm kín, những trăn trở day dứt, những mong muốn…

. Cho thấy ông Lăng là một con người từng trải, đơn độc, đầy hoài niệm, có tâm hồn sâu sắc…

+ Đánh giá: việc sử dụng điểm nhìn bên trong tạo giọng điệu trần thuật trầm tư, sâu lắng, giàu tính triết lí; góp phần thể hiện chủ đề tác phẩm…

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Phân tích rõ điểm nhìn trần thuật được thể hiện trong văn bản đọc hiểu.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong đoạn trích Ga xép của Lê Minh Khuê, điểm nhìn trần thuật chủ yếu được đặt ở bên trong nhân vật ông Lăng. Người kể chuyện dường như nhập hẳn vào tâm tư nhân vật, bộc lộ trực tiếp những cảm xúc, suy nghĩ, trăn trở của ông qua cách diễn đạt “ông vẫn cảm thấy”, “ông thương”, “ông lúng túng”, “ông lặng thinh”… Chính điểm nhìn bên trong này đã giúp khắc họa chiều sâu nội tâm nhân vật: một con người từng trải, cô đơn, đầy day dứt và hoài niệm. Ở ông Lăng, ta thấy hiện lên cả nỗi ám ảnh về chiến tranh, những hồi ức đau buồn về gia đình, nỗi buồn bất lực trước sự xa cách của con cái, cũng như khao khát được sống trong mái nhà yên ổn. Nhờ đó, nhân vật không chỉ hiện ra ở vẻ bề ngoài mà còn hiện lên với thế giới tâm hồn phức tạp, giàu suy tư triết lí. Việc lựa chọn điểm nhìn trần thuật bên trong đã tạo nên một giọng điệu trầm tư, sâu lắng, khiến câu chuyện thấm đẫm nỗi buồn nhân thế và gợi nhiều chiêm nghiệm về thân phận con người, về mái nhà, về quê hương. Qua đó, tác phẩm không chỉ khắc họa chân dung ông Lăng mà còn mở rộng thành những suy ngẫm sâu xa về sự mất mát, lưu lạc và nỗi khao khát bình yên của con người trong đời sống hiện đại.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích văn bản ngữ liệu “Ga xép” của Lê Minh Khuê.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Lê Minh Khuê: nhà văn tiêu biểu thời kì đổi mới, nổi bật với những truyện ngắn khai thác đời sống thường nhật, gợi nhiều suy ngẫm nhân sinh.

- Giới thiệu tác phẩm Ga xép: câu chuyện về ông Lăng – một đời người gắn liền với chiến tranh, lưu lạc, ám ảnh quá khứ và nỗi cô đơn hiện tại.

- Nêu vấn đề nghị luận: Ga xép vừa tái hiện thân phận cá nhân, vừa mở ra những chiêm nghiệm sâu xa về chiến tranh, quê hương, mái nhà và con người Việt Nam.

* Thân bài:

a. Nội dung tác phẩm

- Cuộc đời ông Lăng: từ tuổi thơ mất cha, tuổi trẻ đi lính, trưởng thành làm nhà báo, rong ruổi khắp thế giới → cuối đời trở về sống cô đơn trong ngôi nhà cũ.

- Nỗi ám ảnh và niềm day dứt:

+ Kí ức chiến tranh, sự hi sinh của người thân, sự mất mát không thể bù đắp.

+ Chứng kiến cảnh tha hương, lưu lạc của người Việt ở khắp nơi trên thế giới.

+ Cô đơn ngay trong chính mái nhà khi các con xa cách, chạy theo lối sống toàn cầu hóa “áo phông, quần bò”.

- Biểu tượng “ga xép”: tượng trưng cho những khoảnh khắc bình yên hiếm hoi trong cuộc đời nhiều biến động của con người Việt Nam; gợi suy ngẫm về ý nghĩa mái nhà, cội nguồn, sự ổn định.

b. Giá trị tư tưởng – nhân sinh

- Tác phẩm gợi lên nỗi đau chiến tranh: không chỉ tàn phá thân thể mà còn để lại vết hằn dai dẳng trong tâm hồn, làm xáo trộn cả đời người.

- Suy ngẫm về thân phận lưu lạc của người Việt xa xứ, về sự bất an, mất mát của cả dân tộc.

- Lời nhắc nhở về giá trị của mái nhà, của quê hương, cội rễ – nơi con người tìm về bình yên và bản sắc.

- Phản ánh xung đột thế hệ: giữa cha – người sống với quá khứ, cội nguồn; và con – thế hệ toàn cầu hóa, coi thế giới là “ngôi nhà chung”. Từ đó đặt ra vấn đề: làm sao để dung hòa, giữ gìn bản sắc mà vẫn hội nhập.

c. Nghệ thuật

- Nghệ thuật trần thuật đa dạng: điểm nhìn từ bên trong nhân vật, khai thác chiều sâu nội tâm.

- Giọng điệu trầm tư, giàu suy ngẫm triết lí, đậm chất nhân bản.

- Hình tượng, chi tiết giàu sức gợi: ngôi nhà cũ, cái bóng của người cha, tiếng còi tàu, hình ảnh “ga xép”...

* Kết bài:

- Khẳng định: Ga xép là truyện ngắn đặc sắc, thể hiện phong cách đổi mới của Lê Minh Khuê.

- Tác phẩm không chỉ là câu chuyện về ông Lăng mà còn là bản lặng buồn của cả một thế hệ người Việt đi qua chiến tranh, sống trong lưu lạc, cô đơn.

- Mở rộng: Ga xép gợi nhắc mỗi người trẻ hôm nay cần trân trọng mái nhà, quê hương, giữ gìn cội nguồn văn hóa trong hành trình hội nhập.

Bài văn tham khảo

Lê Minh Khuê là một trong những cây bút truyện ngắn tiêu biểu của văn học Việt Nam thời kì đổi mới. Nếu giai đoạn trước bà nổi tiếng với những truyện viết về chiến tranh, thì sau này, tác phẩm của bà hướng nhiều hơn vào đời sống thường nhật, gợi ra những chiêm nghiệm sâu xa về thân phận con người trong dòng chảy thế sự. Truyện ngắn Ga xép là minh chứng tiêu biểu, kể lại cuộc đời nhiều biến động của nhân vật ông Lăng, qua đó gợi mở những suy tư về chiến tranh, mái nhà, cội nguồn và con người Việt Nam.

Cuộc đời ông Lăng là một chuỗi dài những bất hạnh, mất mát và lưu lạc. Ông lớn lên trong ngôi nhà của cha ông để lại, chứng kiến sự mất tích bí ẩn của cha, sự mòn mỏi chờ đợi của mẹ, sự hi sinh của em trai trong chiến tranh. Tuổi mười sáu, ông bước vào quân ngũ, rồi trở thành một nhà báo, đi khắp nơi trên thế giới. Thế nhưng cuối đời, khi trở về ngôi nhà cũ, ông chỉ còn lại sự cô đơn và những ám ảnh triền miên. Những kỉ niệm về chiến tranh, về bóng hình người cha, tiếng gọi của mẹ, những giọt nước mắt của người Việt tha hương… tất cả hiện về, bào mòn tâm hồn ông. Dù có hai người con gái ngoan ngoãn, học giỏi, nhưng khi chúng lập gia đình nơi đất khách, phá ngôi nhà cũ và để lại một “ngôi nhà sặc sỡ kiểu cách kì quặc”, ông càng tuyệt vọng và cô độc.

Ga xép không chỉ kể lại số phận một con người mà còn gợi ra nhiều suy ngẫm nhân sinh. Tác phẩm trước hết phơi bày nỗi đau dai dẳng của chiến tranh. Chiến tranh đã khiến ông Lăng mất đi mái ấm, để lại những ám ảnh khôn nguôi và những vết hằn kéo dài suốt cả đời người. Không chỉ riêng ông, mà bao kiếp người Việt xa xứ, tha hương khắp nơi cũng mang nỗi đau chia lìa, mất gốc. Truyện còn là một lời nhắc nhở sâu sắc về giá trị của mái nhà và quê hương – nơi con người tìm thấy sự bình yên, nơi neo giữ tâm hồn trước những biến động của thời gian và lịch sử. Đồng thời, tác phẩm phản ánh xung đột thế hệ: giữa cha già, gắn bó với cội nguồn, và con trẻ, say mê theo trào lưu toàn cầu hóa “áo phông, quần bò”. Qua đó, Lê Minh Khuê đặt ra một vấn đề nhức nhối: làm sao để dung hòa giữa giữ gìn bản sắc văn hóa và hội nhập với thế giới hiện đại.

Nghệ thuật kể chuyện của Lê Minh Khuê trong Ga xép cũng để lại nhiều ấn tượng. Bà lựa chọn lối trần thuật giàu chất suy tư, khai thác dòng nội tâm nhân vật để làm nổi bật nỗi cô đơn, ám ảnh và trăn trở. Các chi tiết giàu sức gợi – ngôi nhà cũ, tiếng còi tàu, hình ảnh ga xép… – trở thành biểu tượng, gói ghém thông điệp triết lí về sự mong manh của hạnh phúc và khát vọng được sống trong bình yên.

Có thể khẳng định, Ga xép là truyện ngắn đặc sắc, tiêu biểu cho phong cách tự sự đổi mới của Lê Minh Khuê. Tác phẩm không chỉ kể về một đời người mà còn phản chiếu những bi kịch, mất mát và nỗi cô đơn của cả một thế hệ Việt Nam đi qua chiến tranh, sống trong bất an, lưu lạc. Đọc Ga xép, ta càng thấm thía giá trị của mái nhà, quê hương, cội nguồn – những điều tưởng chừng giản dị nhưng là bến đỗ bình yên nhất của kiếp người. Đồng thời, đó cũng là lời nhắc nhở mỗi người hôm nay, nhất là thế hệ trẻ, hãy biết trân trọng gốc rễ, gìn giữ bản sắc, để từ đó có thể bước vào thế giới rộng lớn mà không đánh mất chính mình.