Hòn đất (trích)

(Anh Đức)

(Tóm lược phần đầu: Chuyện kể về cuộc chiến đấu chống bọn Mỹ ngụy của nhân dân Hòn Đất. Sau trong một trận chống giặc càn, mười mấy dân quân du kích đã rút lui vào hang Hòn, tiếp tục chiến đấu. Trong số họ, có Hai Thép, Ba Rèn, anh Ngạn, cô Quyên, chị Sứ... Chị Sứ là người con của Hòn Đất. Chồng tập kết ra Bắc, chị dành mọi yêu thương cho con, cho mẹ và cùng chiến đấu với bà con Hòn Đất. Chị từng bị kẻ thù bắt, nhốt vào “chuồng cọp”, “chuồng sấu”, bị chúng ép làm đơn li khai chồng. Kẻ thù huy động lực lượng bao vây tấn công ác liệt, chặn tiếp tế lương thực, bỏ thuốc vào nguồn nước để đầu độc người trong hang Hòn. Giữa lúc hiểm nghèo, chị Sứ liều mình đi lấy nước cho mọi người. Không may chị bị giặc phục kích bắt được. Chúng treo chị Sứ lên ngọn cây dừa, bắt mẹ chị - mẹ Sáu tới, ép buộc bà khuyên con đầu hàng...)

(1) Sứ trông thấy đôi tay nghều ngào, mái tóc bạc trắng bay xõa của mẹ. Và chiếc khăn rằn đỏ trên vai mẹ chị rơi xuống đất. Còn mấy bước nữa đến chỗ Sứ, mẹ không đi được nữa, chân mẹ lóng cóng, khuỵu xuống. Nhưng mẹ nhổm lên, chạy tới. Cuối cùng, Sứ nhận ra đôi tay mẹ lập cập quàng lấy bắp chân mình. Liền đó, chị nghe sao bắp chân mình ướt nóng, giàn giụa. Tiếng mẹ chị bắt đầu nấc lên ở bên dưới, nghẹn tắt. Sứ mở to mắt, nhìn xuống mái tóc bạc phơ và đôi vai gầy của mẹ đang rung rung. Lòng đau điếng, Sử ngoảnh nhìn nơi khác. Đôi mắt Sứ vụt đỏ hoe không chớp. Nhưng Sứ cố nén để nước mắt khỏi trào ra. Sứ muốn khóc nhưng chị cưỡng lại. Chị không muốn để bọn giặc hiểu lầm một lần nữa và để mẹ mình khỏi đau đớn thêm. Chị hồi hộp mong sao mẹ đừng thốt lên một lời nào, đừng nói một tiếng nào. Giữa lúc này, chị mong mẹ cứ im lặng và thương chị, mẹ hãy cứ ôm chị thế đó, như ngày nào chị còn bé dại. Nhưng chị cũng đã tính, nếu như vì quá thương chị mà mẹ lỡ nói với chị lời nói không phải, thì chị cũng không nghe được đâu. Nhưng như vậy ắt chị sẽ đau đớn. Thật là chưa bao giờ, chưa có lần nào, Sứ phải riết giữ lòng mình một cách quyết liệt như thế. Cũng chưa lần nào chị có cái cảm giác xao xuyến lạ lùng đến thế. Đôi tay đó, khuôn mặt đó giờ đang áp vào chân chị, truyền khắp người chị một tình yêu giãy giụa.

(2) Hơn cả con mình, mẹ Sáu còn oằn oại gấp bội. Hai mươi bảy năm đẻ con ra và nuôi con lớn lên, mẹ đã nặn vắt từng giọt sữa, chắt chiu từng tấm áo. Đôi chân thon thả treo lơ lửng này đây, chính mẹ là người trông thấy nó cất bước đi chập chững đầu tiên, Còn suối tóc mượt mà rủ xuống tới vai mẹ đây, chính mẹ cũng đã vuốt ve khi nó hãy còn lơ thơ bệt dính trên đầu. Rồi những tiếng ngọng nghịu, rồi những ngày mẹ lâm vào cảnh góa bụa, chính đứa con gái này đã cảm hiểu và đỡ đần cho mẹ nhiều nhất trong những năm tháng gieo neo. Mà lúc lớn lên, đứa con ấy nào có sung sướng gì cho cam! Nó lại cun cút nuôi con. Đời mẹ thế nào, đời con gái lớn mẹ cũng thế ấy. Một đứa con như thế mà lại phải dứt ra, mẹ Sáu không đau lòng sao được.

Nhưng muốn giữ lấy con, mẹ càng không thể nói những lời bọn giặc buộc mẹ nói. Thiêng liêng hơn đứa con mang nặng đẻ đau đó còn cả xóm làng này, còn cả cái hang đang chống trả quyết liệt này. Thiêng liêng hơn đứa con của mẹ là cuộc cách mạng mà mẹ suốt đời tin tưởng và gắn bó.

- Bà già, bà nói đi! Nếu bà muốn cho con bà sống thì bà nói sao cho nó nghe đó thì nói!

Thằng thiếu tá đứng bên lại nhắc. Đôi chân hắn rậm rịch cứ như giẫm lên ổ kiến lửa. Thình lình, Sứ bỗng thấy mẹ buông rời chân mình ra. Mẹ chị day qua phía thằng thiếu tá. Sứ nghe rõ từng tiếng mẹ mình nói:

- Con tôi lớn rồi, nó có trí khôn của nó... Ý nó muốn sao xin cứ để nó liệu lấy!

Nghe mẹ nói thế, Sứ chịu không nổi nữa, nước mắt chị trào ra, chảy ròng ròng.

(Trích tiểu thuyết Hòn Đất của Anh Đức, NXB Văn học, 2006, tr.212-213-214)

* Chú thích:

Anh Đức, tên thật là Bùi Đức Ải (1935 – 2014), là cây bút tiêu biểu của nền văn xuôi cách mạng miền Nam thời kỳ chống Mỹ. Ông thành công với những tác phẩm hồi kí, truyện ngắn, tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh. Văn phong ông giản dị, giàu cảm xúc và đậm chất Nam Bộ. Hòn Đất là cuốn tiểu thuyết của Anh Đức, được hoàn thành vào năm 1965. Tác phẩm khai thác đề tài cuộc chiến đấu anh dũng của quân và dân huyện Châu Thành, tỉnh Rạch Giá (cũ) chống lại đế quốc Mỹ và tay sai.

Xác định ngôi kể sử dụng trong đoạn trích.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích tâm lý của nhân vật chị Sứ trong văn bản ngữ liệu “Hòn Đất” – Anh Đức ở phần Đọc hiểu.

- Hệ thống ý:

+ Trong đoạn trích, nội tâm chị Sứ diễn ra giằng xé với nhiều cung bậc cảm xúc:

++ Một mặt, đau đớn, yêu thương, lo lắng cho mẹ (lòng đau điếng, đôi mắt vụt đỏ hoe...), khao khát vòng tay yêu thương của mẹ (chị mong mẹ cứ im lặng và thương chị, mẹ hãy cứ ôm chị thế đó, như ngày nào chị còn bé dại…).

++ Một mặt, tỏ ra cứng rắn, mạnh mẽ, nêu cao lí trí đấu tranh quyết liệt chống lại mọi cảm xúc yếu mềm để giữ vững tâm thế bất khuất trước kẻ thù, để không làm mẹ đau đớn thêm (ngoảnh nhìn nơi khác; cố nén nước mắt khỏi trào ra; muốn khóc nhưng cưỡng lại… nếu như vì quá thương chị mà mẹ lỡ nói với chị lời nói không phải, thì chị cũng không nghe được đâu..).

+ Nghệ thuật khắc họa tâm trạng nhân vật: điểm nhìn bên trong; độc thoại nội tâm; ngôn ngữ giản dị, giàu cảm xúc và đậm chất Nam Bộ…

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Phân tích rõ tâm lý của nhân vật chị Sứ được thể hiện trong văn bản ngữ liệu.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong đoạn trích Hòn Đất của Anh Đức, nhân vật chị Sứ hiện lên với những cung bậc tâm lí phức tạp, vừa giàu yêu thương vừa kiên cường bất khuất. Trước hết, Sứ là một người con hiếu thảo, chan chứa tình cảm với mẹ. Khi thấy mái tóc bạc và đôi vai gầy guộc của mẹ, lòng chị “đau điếng”, đôi mắt “vụt đỏ hoe”. Trong khoảnh khắc đó, chị khao khát được trở lại làm đứa trẻ bé bỏng trong vòng tay yêu thương của mẹ: “chị mong mẹ cứ im lặng và thương chị, mẹ hãy cứ ôm chị thế đó, như ngày nào chị còn bé dại…”. Đó là nỗi khát khao vừa tha thiết vừa xót xa, gợi lên tình mẫu tử vô cùng sâu nặng. Nhưng đồng thời, ở một mặt khác, Sứ lại nén chặt cảm xúc để giữ vững khí phách cách mạng. Chị ngoảnh mặt đi, gồng mình cưỡng lại dòng nước mắt, quyết không để giặc nhận ra sự yếu mềm của mình và cũng để mẹ khỏi thêm đau đớn. Ngay cả khi nghĩ đến khả năng mẹ vì quá thương con mà lỡ lời, Sứ cũng tự khẳng định: chị sẽ không nghe, để bảo vệ cả mẹ và lý tưởng. Qua nghệ thuật độc thoại nội tâm, điểm nhìn bên trong và giọng văn giàu cảm xúc, Anh Đức đã khắc họa thành công hình tượng một người con gái miền Nam trong kháng chiến – vừa là người con hiếu thảo, giàu tình mẫu tử, vừa là chiến sĩ kiên cường, dũng cảm, đặt nghĩa lớn lên trên tình riêng. Đây cũng chính là vẻ đẹp bi tráng, làm nên sức sống lâu bền cho tác phẩm.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích văn bản ngữ liệu “Hòn Đất” của Anh Đức.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Anh Đức: cây bút văn xuôi tiêu biểu thời chống Mỹ, gắn bó với hiện thực chiến đấu của nhân dân Nam Bộ.

- Giới thiệu tiểu thuyết “Hòn Đất”: tác phẩm viết về tinh thần chiến đấu kiên cường, bất khuất của quân và dân Hòn Đất.

- Giới thiệu đoạn trích: khắc họa tâm lý nhân vật chị Sứ và mẹ Sáu trong tình huống căng thẳng, qua đó ngợi ca phẩm chất anh hùng và tình mẫu tử thiêng liêng.

* Thân bài:

a. Hoàn cảnh của nhân vật chị Sứ trong đoạn trích

- Bị giặc bắt khi liều mình đi lấy nước cứu đồng đội.

- Bị treo trên ngọn cây dừa, trở thành đối tượng để địch uy hiếp tinh thần.

- Mẹ Sáu bị bắt đến, bị buộc khuyên con đầu hàng.

→ Tình huống gay cấn, thử thách lòng kiên trung của người chiến sĩ cách mạng.

b. Phân tích tâm lý, phẩm chất của chị Sứ

- Tình yêu thương, lòng hiếu thảo:

+ Khi nhìn thấy mẹ đau đớn, chị xúc động đến “đôi mắt đỏ hoe”, “muốn khóc”.

+ Khát khao được mẹ ôm như thuở bé, được che chở trong vòng tay.

- Sự kiên cường, bất khuất:

+ Nén chặt cảm xúc, không khóc, không yếu mềm để kẻ thù lợi dụng.

+ Quyết tâm bảo toàn danh dự, lòng trung thành với cách mạng.

+ Đặt nghĩa lớn trên tình riêng, không để mẹ vì thương con mà lung lay lập trường.

→ Chị Sứ hiện lên vừa giàu tình cảm, vừa kiên cường – hình tượng người phụ nữ Nam Bộ bất khuất.

c. Phân tích tâm lý, phẩm chất của mẹ Sáu

- Nỗi đau tột cùng của một người mẹ khi chứng kiến con gái bị giặc tra tấn, tính mạng nguy hiểm.

- Ký ức về con ùa về: từ khi sinh nở, nuôi con khôn lớn đến lúc con trưởng thành, gánh vác gia đình.

- Tình mẫu tử sâu nặng, song cao hơn tất cả là tình yêu quê hương, lòng trung thành với cách mạng.

- Lời nói dõng dạc của mẹ: “Con tôi lớn rồi, nó có trí khôn của nó...” → minh chứng cho bản lĩnh cách mạng của người mẹ Nam Bộ.

d. Nghệ thuật khắc họa

- Khai thác điểm nhìn nội tâm nhân vật, độc thoại nội tâm.

- Ngôn ngữ mộc mạc, giản dị, giàu cảm xúc, đậm chất Nam Bộ.

- Tình huống căng thẳng, giàu kịch tính, làm bật sáng phẩm chất anh hùng.

e. Ý nghĩa đoạn trích, tác phẩm

- Ca ngợi hình tượng người phụ nữ Việt Nam: vừa giàu tình thương, vừa kiên trung bất khuất.

- Khẳng định sức mạnh tinh thần của nhân dân Nam Bộ trong kháng chiến chống Mỹ.

- Góp phần khắc họa vẻ đẹp bất diệt của chủ nghĩa anh hùng cách mạng.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị nhân văn và ý nghĩa tư tưởng của đoạn trích “Hòn Đất”.

- Hình tượng chị Sứ và mẹ Sáu trở thành biểu tượng đẹp đẽ của người phụ nữ Việt Nam trong chiến tranh: giàu tình yêu thương, kiên trung bất khuất, sẵn sàng hi sinh vì Tổ quốc.

- Liên hệ: gợi nhắc trách nhiệm của thế hệ hôm nay trong việc gìn giữ, phát huy truyền thống anh hùng của dân tộc.

Bài văn tham khảo

Anh Đức là một trong những cây bút văn xuôi tiêu biểu của nền văn học Việt Nam thời kỳ chống Mỹ cứu nước. Ông để lại nhiều tác phẩm giàu giá trị hiện thực và nhân đạo, trong đó “Hòn Đất” là cuốn tiểu thuyết nổi bật, phản ánh tinh thần chiến đấu kiên cường của quân và dân Nam Bộ. Đoạn trích về chị Sứ và mẹ Sáu là một trong những trang viết cảm động nhất, làm sáng lên phẩm chất anh hùng cùng tình mẫu tử thiêng liêng trong khói lửa chiến tranh.

Đoạn trích tái hiện một tình huống căng thẳng, đầy kịch tính: chị Sứ bị giặc bắt khi liều mình đi lấy nước cứu đồng đội, rồi bị treo lên ngọn dừa để uy hiếp tinh thần. Kẻ thù còn bắt mẹ Sáu – mẹ chị – đến khuyên con đầu hàng. Đây là thử thách ngặt nghèo, vừa đòi hỏi lòng kiên trung của người chiến sĩ, vừa thử thách tình mẫu tử sâu nặng.

Trong hoàn cảnh ấy, chị Sứ hiện lên vừa giàu tình thương, vừa kiên cường bất khuất. Khi nhìn thấy mẹ đau đớn, chị xúc động đến “đôi mắt đỏ hoe”, “muốn khóc”. Trong sâu thẳm, chị khát khao được trở về trong vòng tay mẹ như thuở bé thơ. Nhưng chị đã nén chặt cảm xúc, quyết không để kẻ thù lợi dụng sự yếu mềm. Chị kiên quyết giữ trọn lòng trung thành với cách mạng, đặt nghĩa lớn lên trên tình riêng. Sự giằng xé dữ dội trong tâm hồn càng làm nổi bật bản lĩnh kiên cường của người phụ nữ Nam Bộ.

Song song với đó, hình tượng mẹ Sáu cũng được khắc họa vô cùng cảm động. Trước cảnh con gái bị tra tấn, trái tim người mẹ đau đớn khôn nguôi. Hàng loạt ký ức ùa về: từ những ngày mang nặng đẻ đau, nuôi con khôn lớn, đến lúc con gái thay mẹ gánh vác gia đình. Đứa con ấy là máu thịt, là niềm an ủi duy nhất của người mẹ góa bụa. Nhưng cao hơn cả tình mẫu tử, mẹ Sáu ý thức rõ thiêng liêng hơn con còn là xóm làng, là cách mạng. Lời nói kiên quyết “Con tôi lớn rồi, nó có trí khôn của nó...” vang lên như một lời thề sắt đá, khẳng định bản lĩnh của người mẹ Nam Bộ bất khuất.

Nghệ thuật đặc sắc của đoạn trích nằm ở việc khai thác sâu nội tâm nhân vật, kết hợp lời kể với độc thoại, miêu tả tâm lý tinh tế. Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc mà giàu cảm xúc, đậm chất Nam Bộ, làm bật lên vẻ đẹp chân thực và xúc động của con người trong chiến tranh.

Đoạn trích không chỉ khắc họa hình tượng anh hùng mà còn tôn vinh vẻ đẹp của tình mẫu tử Việt Nam: tình yêu thương gắn liền với lý tưởng cách mạng, riêng tư hòa trong cái chung lớn lao của dân tộc. Hình ảnh chị Sứ và mẹ Sáu vì thế trở thành biểu tượng đẹp đẽ của người phụ nữ Việt Nam thời chống Mỹ: giàu tình thương, kiên trung bất khuất, sẵn sàng hi sinh vì Tổ quốc.

Có thể nói, “Hòn Đất” không chỉ là bản hùng ca về chủ nghĩa anh hùng cách mạng mà còn là khúc tráng ca về tình mẹ, về phẩm chất cao đẹp của con người Việt Nam trong kháng chiến. Đọc đoạn trích, ta càng thêm tự hào và biết ơn thế hệ cha anh đã hi sinh xương máu để giữ gìn độc lập, đồng thời thấy rõ trách nhiệm của thế hệ hôm nay trong việc tiếp nối, phát huy truyền thống anh hùng bất khuất ấy.