CÁNH ĐỒNG BUỔI CHIỀU

(Nguyễn Khoa Điềm)

Có một nhà thơ đi mãi vào cánh đồng buổi chiều
Lởm chởm gốc rạ sau mùa cấy gặt
Mùi thơm lúa khoai thân thuộc
Nói gì, hở tiếng reo cỏ may
Mùa thu vừa trở lại?

Nhà thơ cúi xuống tìm hạt mồ hôi bỏ quên
Trên mặt đất
Bao người đã mất, đang còn
Sống âm thầm sau rặng tre khuất lấp
Không một dấu vết
Những mặt ruộng nứt nẻ.

Chúng ta vẫn bưng bát cơm trắng mỗi ngày
Thật đơn giản, hiển nhiên, như hơi thở
Không còn nhớ có bao giọt mồ hôi trên mặt ruộng
Bao nhiêu bùn, bao nhiêu khổ đau
Khi mồ hôi trở nên quá rẻ
Kẻ ranh ma trở nên quá giàu

Đã lâu nhà thơ lại về với cánh đồng làng
Hít sâu hương thơm no ấm
Nhận ra trong mỗi khuôn mặt đen sạm
Những tháng ngày bỏ quên

Bằng bước chân chậm rãi
Nhà thơ lặng lẽ nối gót người nông dân đi mãi
Mặc cho ngôi sao hôm xa ngái dẫn đường
Thăm thẳm ngõ quê rơm rạ
Trái tim lăn tròn êm ả…

Ngày 5-9-2006

(Báo Nhân dân ngày 28/11/2007, https://nhandan.vn)

Hãy chỉ ra dấu hiệu hình thức để xác định thể thơ của bài thơ Cánh đồng buổi chiều.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Phân tích những dòng thơ trong bài thơ “Cánh đồng buổi chiều” của tác giả Nguyễn Khoa Điềm.

- Hệ thống ý:

* Nội dung:

+ Sự trở về của người con xa quê.

. Câu mở đầu gợi lên một khoảng thời gian dài không trở lại quê hương, thể hiện sự xa cách, nhưng cũng khơi gợi sự trở lại đầy ấm áp của người con quê hương.

. Mùi hương của đất trời, của đồng ruộng như là một sự tiếp nhận đầy yêu thương, là sự "no ấm" cả về tinh thần lẫn vật chất, biểu tượng cho sự bình yên, đầm ấm của quê hương.

+ Hình ảnh cảnh vật và con người:

. Sự nhọc nhằn của người dân quê hương: Những khuôn mặt "đen sạm" thể hiện sự lam lũ. Đồng thời, nó còn thể hiện sự "bỏ quên", như một nỗi buồn không ai để ý đến những gì họ đã trải qua.

. Hình ảnh "bước chân chậm rãi" và "nối gót" cho thấy nhà thơ đang hòa mình vào nhịp sống của người dân quê, không vội vã mà đầy thong thả, như một cách thể hiện sự đồng cảm và sẻ chia.

. Cảnh vật quê hương được miêu tả qua những hình ảnh rất gần gũi như “ngôi sao hôm” và “ngõ quê rơm rạ”, gợi lên một không gian giản dị, quen thuộc nhưng cũng đầy tình cảm.

+ Đối với tác giả, quê hương mang đến một cảm giác thanh thản và bình yên.

=> Đoạn trích là sự trở về của tác giả với quê hương, qua đó bộc lộ tình yêu quê hương và sự gắn kết giữa con người với quê hương.

* Nghệ thuật:

+ Thể thơ tự do kết hợp hình ảnh hoán dụ “trái tim”

+ Nhịp điệu linh hoạt, hình ảnh gần gũi gợi cảm xúc.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ bài thơ để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về nội dung, nghệ thuật của những dòng thơ trong bài thơ.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong đoạn thơ trích từ bài “Cánh đồng buổi chiều” của Nguyễn Khoa Điềm, hình ảnh người nhà thơ trở về với cánh đồng làng không chỉ là hành động mang tính không gian, mà còn là sự trở về với cội nguồn tâm hồn và ký ức dân tộc. Dòng thơ “Hít sâu hương thơm no ấm” gợi một cảm giác đầy đủ, yên lành – hương thơm ấy là mùi lúa mới, là tình quê chan chứa đã nuôi dưỡng tâm hồn thi sĩ. Khi “nhận ra trong mỗi khuôn mặt đen sạm / Những tháng ngày bỏ quên”, nhà thơ không chỉ nhìn thấy người nông dân, mà còn nhận ra sự hy sinh âm thầm, những tháng năm gian khổ từng bị lãng quên giữa ồn ào của thời đại. Đoạn thơ chuyển sang cảm xúc lắng sâu khi nhà thơ “lặng lẽ nối gót người nông dân đi mãi” – một sự hoà nhập, chia sẻ và tri ân. Hình ảnh “trái tim lăn tròn êm ả” là một hoán dụ tinh tế cho nhịp đập đồng điệu giữa nhà thơ và làng quê, giữa trái tim nghệ sĩ với cuộc sống lao động bình dị, thầm lặng mà thiêng liêng.

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích bài thơ “Cánh đồng buổi chiều” của Nguyễn Khoa Điềm.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Nguyễn Khoa Điềm – một nhà thơ tiêu biểu thời chống Mỹ, luôn gắn bó với quê hương, đất nước và con người Việt Nam.

- Giới thiệu bài thơ “Cánh đồng buổi chiều” – một tác phẩm giàu chất trữ tình, thể hiện sự chiêm nghiệm sâu sắc về cội nguồn, con người và cuộc sống làng quê sau chiến tranh.

- Dẫn vào vấn đề: Phân tích vẻ đẹp nội dung và nghệ thuật của bài thơ.

* Thân bài:

- Cảm hứng trở về – tình cảm gắn bó với làng quê

+ Mở đầu bài thơ, nhà thơ trở về với cánh đồng quê, không gian quen thuộc của tuổi thơ và ký ức:

"Đã lâu nhà thơ lại trở về với cánh đồng làng

Hít sâu hương thơm no ấm"

→ Tình cảm gần gũi, chân thành, cảm giác hít căng lồng ngực hương đồng gió nội là một biểu hiện gắn bó sâu sắc với cội nguồn.

- Nhận diện hiện thực và lắng nghe những nỗi niềm bị lãng quên

+ Hình ảnh người nông dân hiện lên với khuôn mặt "đen sạm", gợi nên sự tảo tần, lam lũ:

"Nhận ra trong mỗi khuôn mặt đen sạm

Những tháng ngày bỏ quên"

→ Nhà thơ không chỉ nhìn thấy thực tại, mà còn nhận ra nỗi thiệt thòi, những hy sinh thầm lặng của người nông dân – những con người từng bị lãng quên trong thời cuộc.

- Sự đồng hành và thấu hiểu sâu sắc của nhà thơ

+ Hành động “lặng lẽ nối gót người nông dân” thể hiện sự sẻ chia, hòa mình vào đời sống của họ:

"Nhà thơ lặng lẽ nối gót người nông dân đi mãi

Mặc cho ngôi sao hôm xa ngái dẫn đường"

→ Hình ảnh ẩn dụ cho hành trình trở về với nhân dân, thấu hiểu những giá trị thật sự của cuộc sống.

- Biểu tượng trái tim – kết tinh tình cảm và nhân sinh quan

+ Kết thúc đoạn thơ bằng hình ảnh:

"Trái tim lăn tròn êm ả"

→ Biểu tượng đẹp cho sự rung động chân thành, cảm xúc sâu lắng và bình yên khi hòa nhịp cùng cuộc sống lao động.

* Kết bài:

- Khẳng định lại: “Cánh đồng buổi chiều” là bài thơ nhẹ nhàng mà sâu lắng, thể hiện sự gắn bó thiết tha của nhà thơ với con người lao động và quê hương.

- Nghệ thuật thơ: Giọng điệu trầm lắng, hình ảnh dung dị mà giàu sức gợi, kết hợp tự sự – trữ tình, biểu cảm nhẹ nhàng.

- Mở rộng liên hệ: Bài thơ là lời nhắc nhở về giá trị của quá khứ, của quê hương, và trách nhiệm gìn giữ tình cảm chân thành với nơi ta sinh ra và lớn lên.

Bài văn tham khảo

“Cánh đồng buổi chiều” của Nguyễn Khoa Điềm là một bài thơ giàu chất trữ tình và suy tưởng, thể hiện mối quan hệ sâu nặng giữa nhà thơ và quê hương, giữa người nghệ sĩ và nhân dân. Từ hình ảnh cánh đồng làng quê, nhà thơ đã gợi mở nhiều tầng ý nghĩa nhân văn về ký ức, cội nguồn và sự tri ân đối với người lao động – những con người thầm lặng đã làm nên sức sống cho đất nước.

Mở đầu bài thơ là hình ảnh người nghệ sĩ trở về cánh đồng làng quê – không gian quen thuộc của tuổi thơ và những năm tháng gắn bó với đất:

“Đã lâu nhà thơ lại trở về với cánh đồng làng

Hít sâu hương thơm no ấm”

Điệp từ “trở về” và hành động “hít sâu” thể hiện một niềm xúc động chân thành, một sự gắn bó máu thịt với quê hương. “Hương thơm no ấm” không chỉ là mùi lúa, mùi rơm rạ, mà còn là hương vị của ký ức, của những tháng năm yên bình. Đây là khúc mở đầu đầy cảm xúc, khơi gợi sự hồi tưởng và chiêm nghiệm.

Càng đi sâu vào không gian làng quê, nhà thơ càng nhận ra những giá trị sâu lắng:

“Nhận ra trong mỗi khuôn mặt đen sạm

Những tháng ngày bỏ quên”

Những “khuôn mặt đen sạm” là biểu tượng cho lớp người nông dân – những con người gắn bó với đất, sống trong lam lũ, chịu nhiều hy sinh nhưng thường bị lãng quên trong những hào quang của thời cuộc. Câu thơ như một lời thức tỉnh và tri ân của nhà thơ – người từng đi xa, nay nhận ra sự hiện diện âm thầm nhưng đầy ý nghĩa của họ trong đời sống quê hương.

Không chỉ trở về bằng cảm xúc, nhà thơ còn “lặng lẽ nối gót người nông dân đi mãi” – một hành động thể hiện sự đồng hành và thấu hiểu:

“Mặc cho ngôi sao hôm xa ngái dẫn đường

Thăm thẳm ngõ quê rơm rạ”

Hành trình ấy không chỉ là vật lý, mà còn là hành trình của tâm hồn. Hình ảnh “ngôi sao hôm xa ngái” như một biểu tượng của lý tưởng xa xôi, trong khi “ngõ quê rơm rạ” lại gần gũi, ấm áp, chân thực. Nhà thơ dường như đang rũ bỏ sự phù phiếm để trở về với những giá trị gốc rễ của cuộc sống.

Khép lại đoạn thơ là hình ảnh giàu biểu cảm:

“Trái tim lăn tròn êm ả”

“Trái tim” là biểu tượng của cảm xúc, của sự rung động, và “lăn tròn êm ả” gợi cảm giác hài hòa, đồng điệu với nhịp sống của người nông dân, của làng quê. Trái tim ấy không còn tách biệt mà đã hòa làm một với cánh đồng, với con người quê hương.

Tổng thể, bài thơ “Cánh đồng buổi chiều” không chỉ là một bức tranh tĩnh lặng và dịu dàng về làng quê, mà còn là lời tri ân sâu sắc của một người nghệ sĩ từng đi xa nay trở về, thấu hiểu và đồng cảm với những con người bình dị. Bằng giọng điệu trầm lắng, hình ảnh dung dị mà giàu sức gợi, Nguyễn Khoa Điềm đã cho người đọc cảm nhận rõ hơn vẻ đẹp thầm lặng của người lao động – cội nguồn nuôi dưỡng cả dân tộc. Từ đó, ta thấy được bài học sâu sắc về sự biết ơn, về mối liên kết thiêng liêng giữa con người với quê hương, đất nước – nơi trái tim mỗi người luôn hướng về.