SỨC GỢI TẢ CỦA HÌNH ẢNH TRONG BÀI THƠ “THU ĐIẾU”

(Trần Đình Sử)

Mở đầu bài thơ, tác giả đã cho thấy một cảnh câu cá với ao thu và thuyền câu.

Chiếc thuyền bé tẻo teo làm cho ao trở nên rộng:

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.

Nhưng cái đáng chú ý trong cảnh này là không khí “lạnh lẽo” của mùa thu và làn nước “trong veo”, gợi ra một khung cảnh thật tinh khiết. Cả ao và thuyền như chỉ gợi ra cảnh câu cá, đúng hơn là một biểu trưng câu cá, tưởng như cảnh câu cá xinh xắn giữa một hòn non bộ nào. Nghĩa là nước trong, thuyền bé, gợi ra một cái thú chơi thanh tao, thoát tục, chứ không phải cuộc làm ăn kiếm lợi của ngư ông.

Phong cảnh ao thu thật tươi tắn và yên tĩnh:

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,

Là vàng trước gió khẽ đưa vèo.

Hai câu thơ dùng nét động để miêu tả cảnh tĩnh. “Sóng biếc” tương phản với “lá vàng” làm cho màu sắc sáng tươi, nổi bật, mĩ lệ.

Nhưng đáng chú ý hơn là không khí vắng lặng như ngự trị không gian. Sóng biếc theo làn gió nhẹ chỉ hơi gợn một tí, một cái gợn rất mơ hồ, phải chú ý lắm mới thấy rõ. Có lẽ do thuyền câu bất động. Còn chiếc lá vàng rơi vừa khsẽ, vừa nhanh (“khẽ đưa vèo”), không gây được một xao động nhỏ nào trong cái tĩnh mịch chung quanh.

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.

“Tầng mây lơ lửng” ở giữa trời, chứng tỏ trời trong xanh, yên tĩnh cao vút thăm thẳm như mở ra chiều cao sâu vô tận. “Ngõ trúc quanh co’, chứng tỏ ngõ dài, uốn khúc, có chiều sâu và vẫn “vắng teo”. Cả hai chiều không gian cao, rộng đều vắng lặng hầu như tuyệt đối.

“Khách” là người khác, đối lại với chủ. “Khách vắng teo” là biểu trưng cho khung cảnh thanh tao, thoát tục như trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm: “Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ/ Người khôn, người đến chốn lao xao”. “Khách vắng teo” chứng tỏ ông câu cá hình như hoàn toàn làm chủ khung cảnh nên thơ, vắng lặng của mình. [...]

(Trần Đình Sử, Thu điếu (trích), in trong Đọc văn học văn, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2001)

Đoạn trích trên thuộc loại văn bản nào?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Nêu cảm nhận về một hình ảnh đặc sắc trong bài thơ Thu điếu (Nguyễn Khuyến).

- Hệ thống ý:

+ Cảm nhận về hình ảnh được chọn:

. Miêu tả lại hình ảnh và những từ ngữ nghệ thuật nổi bật trong câu thơ.

. Phân tích sắc thái gợi hình, gợi cảm: màu sắc, âm thanh, chuyển động (nếu có).

. Chỉ ra biện pháp nghệ thuật: từ láy, đảo ngữ, lấy động tả tĩnh, tương phản…

. Nêu ý nghĩa, giá trị biểu tượng: thể hiện vẻ đẹp trong trẻo, thanh sơ, tĩnh lặng của cảnh thu; thể hiện tâm hồn thanh cao, gắn bó với thiên nhiên của nhà thơ.

+ Mở rộng, liên hệ:

. So sánh với một vài hình ảnh thơ khác (nếu cần) để thấy nét riêng của Thu điếu.

. Liên hệ đến quan niệm sống: tìm về sự thanh thản, bình dị trong tâm hồn.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về một hình ảnh đặc sắc trong bài thơ Thu điếu (Nguyễn Khuyến).

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Trong bài thơ Thu điếu của Nguyễn Khuyến, hình ảnh “Ao thu lạnh lẽo nước trong veo” gợi ra một bức tranh mùa thu mang vẻ đẹp vừa quen thuộc, vừa thanh khiết, tĩnh lặng đến nao lòng. Từ láy “lạnh lẽo” gợi cái se sắt của tiết trời thu, cũng gợi cái vắng vẻ, tĩnh mịch trong không gian. Còn “trong veo” lại mở ra vẻ tinh khôi, trong trẻo của làn nước, như tấm gương phẳng lặng soi bóng đất trời. Hai từ ngữ ấy kết hợp với nhau tạo nên sắc thái đối lập mà hài hòa: cái se lạnh làm nổi bật sự thanh sạch, tinh khiết; cái lặng yên càng làm rõ thêm chiều sâu tĩnh mịch. Không chỉ là cảnh vật, đây còn là nơi gửi gắm tâm hồn thi sĩ: một tâm hồn yêu thiên nhiên, tìm đến sự thanh đạm, bình yên giữa cuộc đời vốn nhiều biến động. Hình ảnh ao thu ấy góp phần làm nên vẻ đẹp riêng của Thu điếu: cảnh vật đẹp mà tĩnh, thơ mộng mà thấm đẫm chất suy tư, thể hiện tình yêu tha thiết với thiên nhiên, đất nước và con người Việt Nam.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 400 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Cảm nhận về vẻ đẹp cảnh thu và tâm hồn nhà thơ Nguyễn Khuyến qua bài Thu điếu.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Nguyễn Khuyến: nhà thơ lớn của dân tộc, “nhà thơ của làng cảnh Việt Nam”.

- Dẫn dắt đến bài Thu điếu và đoạn trích của Trần Đình Sử, khẳng định đây là bức tranh mùa thu mang vẻ đẹp thanh sơ, gợi nhiều cảm xúc.

* Thân bài:

a) Cảm nhận về bức tranh thiên nhiên mùa thu

- Hình ảnh “ao thu lạnh lẽo nước trong veo” gợi sắc thu thanh khiết, trong trẻo, mang vẻ đẹp mộc mạc, giản dị.

- “Chiếc thuyền câu bé tẻo teo” cho thấy không gian rộng rãi, khoáng đạt, gợi thú vui câu cá thanh đạm, thoát tục.

- Nét vẽ động: “Sóng biếc theo làn hơi gợn tí”, “Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo” làm bức tranh tĩnh mịch mà vẫn tràn đầy sức sống.

- “Tầng mây lơ lửng”, “Ngõ trúc quanh co khách vắng teo” gợi không gian cao rộng, vắng lặng tuyệt đối, làm nổi bật vẻ yên ả, tĩnh lặng của cảnh thu.

b) Vẻ đẹp tâm hồn nhà thơ

- Tâm hồn nhạy cảm, tinh tế, yêu thiên nhiên tha thiết, say mê cái đẹp bình dị.

- Khát vọng sống thanh cao, hòa hợp với thiên nhiên, xa lánh nơi bon chen, ồn ã.

- Gợi chất triết lý về lẽ sống nhàn: “Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ / Người khôn người đến chốn lao xao”.

c) Nghệ thuật đặc sắc

- Từ láy gợi hình, gợi cảm (“trong veo”, “lạnh lẽo”, “vắng teo”...).

- Miêu tả tinh tế, kết hợp hài hòa giữa động và tĩnh, màu sắc và âm thanh.

* Kết bài:

- Khẳng định vẻ đẹp bức tranh thu: thanh sơ, yên bình, gợi suy tư.

- Thể hiện tình cảm yêu mến, tự hào với thơ Nguyễn Khuyến và giá trị nghệ thuật của Thu điếu.

Bài viết tham khảo

Trong kho tàng thơ ca Việt Nam, Nguyễn Khuyến là một trong những nhà thơ tiêu biểu, được mệnh danh là “nhà thơ của làng cảnh Việt Nam”. Thơ ông giản dị mà tinh tế, gắn bó sâu sắc với quê hương, đất nước. Trong đó, bài Thu điếu (Câu cá mùa thu) là một thi phẩm nổi bật, mang đến cho người đọc bức tranh mùa thu đồng bằng Bắc Bộ đẹp đẽ, thanh sơ, đồng thời thể hiện tâm hồn cao đẹp của nhà thơ. Đoạn trích Sức gợi tả của hình ảnh trong bài thơ “Thu điếu” của Trần Đình Sử đã giúp chúng ta cảm nhận rõ hơn giá trị của thi phẩm này.

Bức tranh mùa thu hiện lên trước hết với vẻ đẹp tinh khiết, dịu dàng. Ngay từ hai câu mở đầu:

“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo”

Hình ảnh “ao thu lạnh lẽo” gợi lên cái se lạnh của tiết trời giao mùa, đồng thời làm nổi bật sắc nước “trong veo” – một vẻ đẹp trong trẻo, tĩnh lặng, thanh khiết đến lạ thường. Trên mặt ao ấy, chiếc thuyền câu “bé tẻo teo” hiện lên thật nhỏ bé, gợi cảm giác bao la, rộng rãi của không gian, làm nổi bật thú vui câu cá nhàn nhã, thanh đạm của nhà thơ.

Vẻ đẹp của mùa thu không chỉ ở cái tĩnh mà còn ở những chuyển động khẽ khàng, tinh tế. Hai câu thơ tiếp:

“Sóng biếc theo làn hơi gợn tí

Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”

Vẫn là cái tĩnh mịch ấy, nhưng thấp thoáng đâu đây một làn gió nhẹ làm “sóng biếc” gợn lên một chút, lá vàng “khẽ đưa vèo” rơi xuống. Chuyển động khẽ khàng, tinh tế làm cho cảnh vật trở nên sống động mà vẫn yên bình, gợi cảm giác thư thái, nhẹ nhàng.

Cảnh sắc mùa thu còn mở rộng ra cả chiều cao và chiều sâu:

“Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”Bầu trời “xanh ngắt” với những “tầng mây lơ lửng” gợi vẻ bao la, khoáng đạt; “ngõ trúc quanh co” gợi chiều sâu hun hút. Đặc biệt, “khách vắng teo” càng nhấn mạnh không gian vắng lặng, yên bình, nơi con người như hòa làm một với thiên nhiên tươi đẹp.

Không chỉ vẽ nên bức tranh phong cảnh tuyệt đẹp, bài thơ còn thể hiện tâm hồn Nguyễn Khuyến – một tâm hồn thanh cao, yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống, coi thường danh lợi, tìm về với sự tĩnh lặng để giữ trọn nhân cách. Ông chọn cho mình lối sống nhàn, như một cách để giữ gìn sự thanh sạch của tâm hồn trước vòng xoáy bon chen, danh lợi.

Về nghệ thuật, bài thơ sử dụng từ láy tinh tế như “trong veo”, “lạnh lẽo”, “vắng teo”…, phối hợp hài hòa giữa tĩnh và động, màu sắc và âm thanh, tạo nên bức tranh thu giàu chất họa, chất nhạc, thấm đẫm chất thơ.

Thu điếu không chỉ là bức tranh mùa thu đẹp, thơ mộng mà còn là tiếng lòng của Nguyễn Khuyến – một tâm hồn thanh cao, thuần khiết. Qua bài thơ, ta càng thêm yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống và trân trọng những giá trị tinh thần bình dị mà cao đẹp của con người Việt Nam xưa.