TIẾC THƯƠNG SINH THÁI

(1) [...] Cụm từ “tiếc thương sinh thái” xuất hiện lần đầu trong một bài viết vào năm 2018 của hai nhà khoa học xã hội Ashlee Cunsolo và Neville R. Ellis, trong đó họ định nghĩa tiếc thương sinh thái là nỗi đau khổ trước những mất mát về sinh thái mà con người hoặc là đã trải qua, hoặc là tin rằng đang ở phía trước. Những mất mát này có thể đa dạng, ví dụ như sự biến mất của các loài sinh vật hay sự thay đổi ở các cảnh quan quan trọng đối với đời sống tinh thần, song điểm chung là chúng đều do biến đổi khí hậu gây ra và đều khiến tâm trí con người phản ứng tương tự như khi mất người thân. Theo Cunsolo và Ellis, tiếc thương sinh thái là một phản ứng có thể đoán trước được, nhất là ở những cộng đồng vẫn còn sinh sống, làm việc và giữ các mối quan hệ văn hoa mật thiết với môi trường tự nhiên. Hai tác giả này đưa ra hai trường hợp cụ thể: những người Inuit ở miền Bắc Canada và những người làm nghề trồng trọt ở Australia. Lúc được hỏi về sự thay đổi môi trường chóng vánh ở nơi mình sống, cả hai cộng đồng này đều có chung những cảm xúc như nỗi thất vọng, u sầu, hay thậm chí là ý nghĩ muốn tự sát, mặc dù họ sinh sống ở hai nơi hoàn toàn khác nhau về mặt địa lí, phong tục tập quán, và còn bị ảnh hưởng bởi các loại thiên tai hoàn toàn khác nhau.

(2) [...] Như bất kì vấn đề sức khoẻ tâm thần nào khác, nỗi tiếc thương sinh thái ăn sâu vào tâm trí một người và thường xuyên đẩy họ vào trạng thái khủng hoảng hiện sinh. Cunsolo và Ellis ghi nhận câu trả lời của một người Inuit như sau: “Inuit là dân tộc băng biển. Băng biển không còn, làm sao chúng tôi còn là dân tộc băng biển được nữa?”. Và những cảm xúc như vậy thực sự cũng chẳng còn xa lạ gì nữa: khi rừng Amazon bốc cháy năm 2019, các tộc người bản địa ở Brazil như người Tenharim, người Guató và người Guarani đều đã nói rằng họ đang mất hết tất cả và khó có thể gìn giữ được truyền thống văn hoá của mình khi mà cảnh rừng quê hương đang bốc cháy ngùn ngụt. [...] Có thể thấy, đối với người ở nơi “tiền tuyến” của biến đổi khí hậu – cho dù là cộng đồng địa phương hay là các nhà nghiên cứu thực địa, việc chứng kiến và cảm nhận trực tiếp hậu quả của biến đổi khí hậu đã để lại tác động tâm lí nghiêm trọng, bởi những người này đã lâu ngày gần gũi và gắn bó với môi trường đang bị huỷ hoại [...].

(3) Tiếc thay, sau hàng thập kỉ biết đến mối nguy hại của biến đổi khí hậu, nỗi tiếc thương sinh thái đã bắt đầu ảnh hưởng tới cả người ở hậu phương. Tháng 12/ 2021, Caroline Hickman và cộng sự công bố một cuộc thăm dò về cảm xúc trước biến đổi khí hậu của 1 000 trẻ em và thanh thiếu niên từ mỗi quốc gia trong tổng số 10 nước Anh, Australia, Ấn Độ, Bồ Đào Nha, Brazil, Hoa Kì, Nigeria, Pháp, Phần Lan và Philippines. Trong số những người được hỏi, 59% thấy “rất hoặc cực kì lo” về biến đổi khí hậu, và 45% thừa nhận rằng cảm xúc của họ về biến đổi khí hậu có ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống thường ngày. [...] Nỗi lo về biến đổi khí hậu và sự chấp nhận tận thế đang cận kề đều là các cảm xúc không hiếm gặp ở những người trẻ ngày nay, nhất là kể từ khi đại dịch COVID-19 bắt đầu.

(4) Tiếc thương sinh thái và các cảm xúc khác do biến đổi khí hậu quả thật đều là các hiện tượng hoàn toàn mới của thế kỉ XXI, song chúng vẫn để lại tác động muôn hình vạn trạng. Như đã thảo luận ở phần trên, những người chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của những cảm xúc mới này bao gồm các cộng đồng người bản địa, các nhà khoa học thực địa nghiên cứu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, cùng với các thế hệ trẻ sinh ra và lớn lên trong một thế giới nơi sự nhận thức về biến đổi khí hậu đã thẩm thấu vào lời ăn tiếng nói hằng ngày. Ngoài ra, trong một thế giới nơi những cộng đồng bên lề xã hội thường phải sống ở những địa điểm có nguy cơ bị biến đổi khí hậu huỷ diệt cao hơn, chúng ta cũng phải đề cập tới cả những người nghèo, những người da màu,... Có thể thấy, ảnh hưởng về sức khoẻ tâm thần của biến đổi khí hậu đã lan rộng ra cả nhân loại, chứ không còn là một vấn đề của một vài cá nhân nhất định nữa.

(5) [...] Tình trạng biến đổi khí hậu do con người đang để lại hậu quả ở cả cấp vi mô và vĩ mô, trên cả phương diện vật chất lẫn tinh thần. Nếu ở loài thằn lằn anole nâu, màng chân của chúng đang tiến hoả với tốc độ chóng mặt để thích ứng với những mùa bão ngày càng khắc nghiệt, thì ở con người, tâm lí của chúng ta cũng đang biến thiên nhanh không kém, dẫn đến những vấn đề sức khoẻ tâm thần mà người ở các thế kỉ trước sẽ chẳng thể nào đồng cảm được.

(Nguyễn Bình, Báo điện tử Tia sáng, 25-01-2022)

10.2. Bộ câu hỏi đọc hiểu và viết

10.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Hiện tượng “tiếc thương sinh thái” là gì?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Suy nghĩ về vấn đề sinh thái hiện nay.

- Hệ thống ý:

1. Sinh thái bị tổn thương nghiêm trọng

+ Mất rừng, tuyệt chủng động vật, thiên tai gia tăng, ô nhiễm môi trường...

+ Nguyên nhân chủ yếu là do tác động của con người (khai thác tài nguyên, phát thải, công nghiệp hóa thiếu bền vững…).

2. Tác động tâm lý: nỗi “tiếc thương sinh thái”

+ Con người đau đớn trước sự biến mất của thiên nhiên, cảnh quan quen thuộc.

+ Những cảm xúc tiêu cực như lo âu, buồn bã, thậm chí khủng hoảng hiện sinh xuất hiện.

3. Ảnh hưởng lan rộng ra toàn xã hội

+ Không chỉ người sống gần thiên nhiên, mà cả giới trẻ, người ở xa môi trường thiên nhiên cũng lo lắng, bất an.

+ Biến đổi khí hậu đang trở thành một mối đe dọa tinh thần ở cấp độ toàn cầu.

4. Cảnh báo và trách nhiệm

+ Sinh thái là vấn đề chung của toàn nhân loại.

+ Mỗi người cần thay đổi nhận thức, hành vi để sống hài hòa với tự nhiên, bảo vệ môi trường sống.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về thực trạng sinh thái hiện nay.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Biến đổi khí hậu và các vấn đề sinh thái đang trở thành mối đe dọa toàn cầu, không chỉ tàn phá môi trường sống mà còn gây ảnh hưởng sâu sắc đến sức khỏe tinh thần của con người. Môi trường tự nhiên bị tổn thương nghiêm trọng bởi các hành động của con người như khai thác tài nguyên bừa bãi, ô nhiễm và công nghiệp hóa thiếu bền vững. Điều này dẫn đến sự biến mất của các loài sinh vật, rừng, cảnh quan quan trọng đối với đời sống tinh thần con người. Nỗi “tiếc thương sinh thái” đã và đang là hiện tượng ngày càng phổ biến, khi con người cảm thấy đau đớn trước những mất mát về sinh thái, như người Inuit không còn nhận ra bản sắc của dân tộc mình khi băng biển tan, hay người bản địa Amazon lo lắng về sự mất đi rừng quê hương. Những cảm xúc tiêu cực như lo âu, thất vọng đang lan rộng, không chỉ giới hạn ở những cộng đồng sống gần thiên nhiên mà còn ảnh hưởng đến giới trẻ toàn cầu. Trước tình hình này, bảo vệ sinh thái không chỉ là trách nhiệm của một số cá nhân mà là của toàn xã hội. Chúng ta cần hành động ngay để bảo vệ môi trường sống, bảo vệ tương lai của chính mình.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích văn bản ngữ liệu “Tiếc thương sinh thái” trong phần Đọc hiểu.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu ngắn gọn vấn đề toàn cầu hiện nay: biến đổi khí hậu và những tác động sâu rộng.

- Dẫn vào văn bản “Tiếc thương sinh thái” như một văn bản thông tin tiêu biểu phản ánh góc nhìn mới: ảnh hưởng tinh thần – tâm lý của biến đổi khí hậu.

- Nêu khái quát nội dung cần phân tích: văn bản cho thấy tác động của biến đổi khí hậu không chỉ đến môi trường mà còn gây ra những tổn thương tinh thần sâu sắc ở con người – được gọi là “nỗi tiếc thương sinh thái”.

* Thân bài:

1. Giải thích khái niệm “tiếc thương sinh thái”

- Là thuật ngữ xuất hiện lần đầu năm 2018 do Ashlee Cunsolo và Neville R. Ellis đưa ra.

- Chỉ trạng thái đau khổ, mất mát tinh thần của con người trước sự huỷ hoại của môi trường tự nhiên (biến mất sinh vật, biến đổi cảnh quan…).

- Phản ứng tâm lý này tương tự như khi con người mất người thân.

2. Phân tích các biểu hiện cụ thể của “tiếc thương sinh thái” trong văn bản

- Ở các cộng đồng gần gũi với thiên nhiên:

+ Người Inuit ở Bắc Canada và người nông dân ở Úc thể hiện nỗi buồn sâu sắc, thậm chí có ý định tự sát khi chứng kiến thiên nhiên thay đổi nhanh chóng.

+ Câu nói “Inuit là dân tộc băng biển…” thể hiện sự khủng hoảng về bản sắc và sự tồn tại.

- Ở các tộc người bản địa:

+ Khi rừng Amazon cháy năm 2019, các dân tộc như Tenharim, Guarani cho rằng họ đã mất tất cả, không thể bảo tồn văn hóa khi môi trường sống biến mất.

- Ở giới trẻ toàn cầu:

+ Khảo sát năm 2021 cho thấy tỷ lệ lớn thanh thiếu niên lo âu cực độ về biến đổi khí hậu, cảm xúc tiêu cực ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống hàng ngày.

+ Biến đổi khí hậu gây ra tâm lý “tận thế”, đặc biệt sau COVID-19.

3. Phân tích chiều sâu ảnh hưởng của nỗi tiếc thương sinh thái

- Tác động không chỉ mang tính cá nhân mà đã lan rộng trên quy mô toàn cầu, ảnh hưởng đến:

+ Người bản địa và người nghèo – những người ở vùng dễ tổn thương nhất.

+ Các nhà nghiên cứu – người tiếp xúc trực tiếp với bằng chứng hủy hoại môi trường.

+ Thế hệ trẻ – sinh ra và lớn lên trong thời đại “ý thức sinh thái”.

- Gây ra khủng hoảng hiện sinh, thay đổi nhận thức và cảm xúc về bản thân, cộng đồng, tương lai nhân loại.

4. Tư duy phản biện – mở rộng

- Biến đổi khí hậu không còn là vấn đề tự nhiên mà là vấn đề nhân sinh, cần hành động không chỉ để bảo vệ môi trường mà còn để bảo vệ tinh thần con người.

- “Tiếc thương sinh thái” cũng có thể là một tiếng chuông cảnh tỉnh, thúc đẩy con người sống có trách nhiệm hơn với thiên nhiên.

* Kết bài:

- Khẳng định lại giá trị của văn bản: đưa ra một góc nhìn nhân văn, sâu sắc về hệ quả của biến đổi khí hậu.

- Nêu nhận thức cá nhân: không thể thờ ơ với môi trường vì bảo vệ thiên nhiên cũng là bảo vệ chính mình.

- Kêu gọi hành động thiết thực: từ ý thức cá nhân đến chính sách toàn cầu.

Bài văn tham khảo

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang diễn ra ngày càng nghiêm trọng, những hậu quả vật chất mà con người phải gánh chịu đã được bàn đến nhiều. Tuy nhiên, bên cạnh những tác động hữu hình, biến đổi khí hậu còn để lại những tổn thương vô hình nhưng sâu sắc đến tâm hồn và tinh thần con người – điều mà văn bản “Tiếc thương sinh thái” đã khơi gợi một cách đầy nhân văn. Tác phẩm không chỉ phản ánh mối liên hệ sâu sắc giữa con người và thiên nhiên, mà còn cho thấy nỗi đau tinh thần lớn lao khi mối liên hệ ấy bị đứt gãy.

Khái niệm “tiếc thương sinh thái” được hai nhà nghiên cứu Ashlee Cunsolo và Neville R. Ellis đưa ra vào năm 2018, nhằm chỉ nỗi đau khổ mà con người cảm nhận trước sự mất mát về sinh thái – dù đã xảy ra hay đang cận kề. Những mất mát ấy có thể là sự tuyệt chủng của một loài sinh vật, sự biến đổi của cảnh quan thiên nhiên từng gắn bó lâu đời, và tất cả đều bắt nguồn từ biến đổi khí hậu. Đáng nói, cảm giác tiếc thương này không đơn thuần là buồn bã, mà có thể mạnh mẽ như khi con người mất đi một người thân yêu.

Văn bản đã đưa ra những dẫn chứng tiêu biểu, tiêu biểu là người Inuit ở Bắc Canada và người trồng trọt ở Úc – hai cộng đồng sống cách xa nhau về địa lý và khác biệt về văn hóa, nhưng đều cùng rơi vào trạng thái u sầu, thất vọng, thậm chí có xu hướng muốn tự tử khi thiên nhiên xung quanh họ thay đổi quá nhanh. Lời chia sẻ đầy xót xa của một người Inuit: “Inuit là dân tộc băng biển. Băng biển không còn, làm sao chúng tôi còn là dân tộc băng biển được nữa?” cho thấy sự khủng hoảng về bản sắc cộng đồng, về sự tồn tại của chính họ khi môi trường không còn như xưa.

Không chỉ các cộng đồng bản địa bị ảnh hưởng, mà giới trẻ trên toàn thế giới cũng đang phải đối mặt với tâm lý lo âu sâu sắc về tương lai sinh thái. Kết quả một cuộc khảo sát năm 2021 cho thấy 59% thanh thiếu niên từ 10 quốc gia cảm thấy “rất hoặc cực kỳ lo lắng” về biến đổi khí hậu, và 45% thừa nhận nỗi lo này ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống thường nhật. Nỗi sợ về một tương lai tận thế không còn là cảm xúc viễn vông, mà trở thành hiện thực sống động trong tâm thức người trẻ.

Qua văn bản, có thể thấy rõ rằng “tiếc thương sinh thái” không còn là một phản ứng cá nhân, mà đã trở thành một hiện tượng xã hội, lan rộng đến nhiều tầng lớp, nhiều vùng miền khác nhau. Những người bản địa, giới nghiên cứu, giới trẻ và cả những cộng đồng dễ bị tổn thương như người nghèo, người da màu – tất cả đều đang cùng chia sẻ một nỗi đau chung về tinh thần khi thiên nhiên bị tàn phá.

Từ văn bản “Tiếc thương sinh thái”, con người cần nhận ra rằng bảo vệ môi trường không chỉ để duy trì sự sống mà còn để gìn giữ sự ổn định tâm lý, tinh thần cho chính mình và thế hệ tương lai. Nỗi tiếc thương ấy, nếu được thấu hiểu, cũng có thể trở thành động lực cho những hành động tích cực, nhân văn và thiết thực hơn trong công cuộc gìn giữ hành tinh xanh.