VỀ HUYỀN THOẠI “TRĂM NĂM CÔ ĐƠN”

(Trần Hoàng Hoàng)

“Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo (magic realism) là một đóng góp to lớn của văn hóa Mỹ La- tinh vào văn hóa loài người nói chung và văn học nói riêng. Hiểu một cách đơn giản nhất, chú nghĩa hiện thực huyền ảo dựa vào một số sự kiện, chi tiết có thật trong lịch sử, địa điểm có thật trên thực địa nhưng nhà văn đã “cài” vào những yếu tố kì ảo, siêu nhiên để mở rộng tầng nghĩa cho hiện thực, giúp hiện thực trở nên lung linh như là những sự việc xảy ra trong giấc mơ.

G Mắc-két không phải là người đầu tiên sáng tạo hay đưa chủ nghĩa hiện thực huyền ảo Mỹ La-tinh lên tầm cao thế giới, vinh dự ấy thuộc về nhà văn khiếm thị vĩ đại người Ác-hen- ti-na Hóc-hệ Lu-i Bóc-hét (1899 - 1986). Không có nhà văn danh tiếng nào Mỹ La-tinh nửa sau thế kỉ XX có thể chối bỏ ảnh hưởng mạnh mẽ của văn chương Hóc-hệ Lu-i Bóc-hét lên tác phẩm của họ, cho dù “người khổng lồ” Bóc-hét chỉ viết truyện ngắn chứ không phải là một tiểu thuyết gia.

Tuy nhiên, ảnh hưởng là một chuyện, còn bị lệ thuộc dưới cái bóng văn chương uy quyền hay không là câu chuyện khác. Sở dĩ văn chương Mỹ La-tinh mạnh mẽ và vẫn còn tiềm năng để phát triển là nhờ ý thức đổi mới của các nhà văn hậu bối luôn muốn viết khác các bậc đàn anh. Khác với Hóc-hệ Lu-i Bóc-hét say mê làm một “kiến trúc sư” thiết kế cấu trúc tác phẩm văn chương phức tạp (nhất là cấu trúc mê cung), cố tình sử dụng các trích dẫn, điển cố xa xưa đầy tính uyên bác.... G.Mặc-két lại thích đắm mình vào những câu chuyện dân gian, những huyền thoại đời sống thuở mà văn minh công nghiệp mới bắt đầu bén rễ tại Mỹ La-tinh. Chính sắc thái mới đó khiến nhiều nhà phê bình văn học không ngần ngại gọi G.Mặc-két là một bậc thầy của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo!

Lời khuyên thường gặp nhất để giúp người đọc hiểu thế giới văn chương hiện thực kì ảo của G.Mắc-két vẫn là phải tìm đọc cuốn tiểu thuyết “Trăm năm cô đơn”. Đó là câu chuyện dài về 7 thế hệ trong dòng họ Bu-en-đi-a sống ở ngôi làng Ma-côn-đô với khởi thủy là Hô-sê A- các-đi-ô Bu-en-đi-a bất chấp lời khuyên can về tội loạn luân đã lấy người em họ xa của mình Úc-xu-la I-goa-ran. Các thế hệ tiếp sau sinh ra và lớn lên trong nhiều bối cảnh chiến tranh, xung đột giữa công nhân với giới chủ... đúng như các sự kiện lịch sử vùng đất quê hương A-ra-ca-ta- ca của G.Mắc-két. Nhưng xuyên suốt tác phẩm, G.Mắc-két đã sáng tạo ra những tình tiết đầy áo diệu như nhân vật “Rê-mê-đi-ô - Người đẹp” suốt đời không vướng vào ái tình đã bay lên trời với chiếc chăn thô trải giường. Hiển nhiên, ai cũng biết những tình tiết trên là phi lí (chỉ có trong mơ mới có!) nhưng vì nó được đặt trong một bối cảnh y như thật, được quy ước là sự thật khiến người đọc chi thấy chúng thú vị chứ không “dị ứng” khi thật giả lẫn lộn.

Sức hấp dẫn của “Trăm năm cô đơn” còn thể hiện ở giọng điệu kể chuyện đặc biệt như lời G.Mắc-két nói với vợ: “Anh đã tìm được giọng điệu rồi! Anh sẽ kể câu chuyện này với gương mặt khô cứng như gỗ của bà ngoại kẻ cho anh nghe những câu chuyện kì lạ, bắt đầu từ cái buổi nọ khi đứa bé được bố đưa đi xem nước đá”. Cuối cùng, cũng không thể quên cấu trúc chiều đặc biệt của “Trăm năm cô đơn” là tiểu thuyết lồng trong tiểu thuyết một cách nhuần nhuyễn, được các nhà văn khắp nơi trên toàn thế giới áp dụng.

Không chỉ có nội dung hấp dẫn, phương thức biểu đạt hoàn hảo, “Trăm năm cô đơn” còn để lại những ẩn dụ chứa đựng thông điệp hết sức sâu sắc về thực tại và tương lai Mỹ La tinh. Nếu không giữ vững bản sắc mạnh mẽ vốn có, con đường phát triển độc lập, tự chủ thì Mỹ La tinh sẽ bị hòa tan trở nên cô đơn và bị lãng quên trong thế giới phát triển y như dòng họ Bu-en-đi-a tự tàn lụi, khi người đàn ông cuối cùng của dòng họ bị mọc đuôi lợn do hệ quả của tội loạn luân. Và để có thể chuyển tải, mở rộng ý  nghĩa thông điệp, không có con đường nào khác chính là thông qua hiệu quả nghệ thuật của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo!”

(Trích Về huyền thoại “Trăm năm cô đơn” - Trần Hoàng Hoàng, theo gdnd.vn)

22.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

22.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Văn bản trên hướng tới mục đích nghị luận gì?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: trình bày suy nghĩ về vai trò của bản sắc văn hóa dân tộc trong sự phát triển bền vững.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát văn bản “Về huyền thoại ‘Trăm năm cô đơn’” của Trần Hoàng Hoàng – một bài viết phân tích sâu sắc về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và giá trị ẩn dụ của tiểu thuyết “Trăm năm cô đơn”.

- Dẫn dắt đến thông điệp quan trọng của văn bản: nếu không giữ gìn bản sắc văn hóa, một dân tộc có thể trở nên cô lập và bị lãng quên giữa guồng quay phát triển hiện đại.

- Nêu vấn đề nghị luận: Bản sắc văn hóa dân tộc có vai trò gì trong sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia?

* Thân bài:

a. Giải thích khái niệm

- Bản sắc văn hóa dân tộc là gì?

→ Là tổng hòa các giá trị vật thể và phi vật thể (ngôn ngữ, tín ngưỡng, phong tục, lối sống, văn học – nghệ thuật,...) tạo nên diện mạo riêng biệt của một dân tộc, giúp phân biệt dân tộc này với dân tộc khác.

- Phát triển bền vững là gì?

→ Là sự phát triển bảo đảm sự hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, ổn định xã hội và gìn giữ môi trường, trong đó yếu tố văn hóa là nền tảng lâu dài và quan trọng.

b. Phân tích vai trò của bản sắc văn hóa trong sự phát triển bền vững

- Là nền tảng tinh thần của dân tộc

+ Bản sắc văn hóa là nơi lưu giữ ký ức cộng đồng, truyền thống lịch sử, giúp gắn kết con người với nhau và với cội nguồn.

+ Văn hóa là “gốc rễ” để dân tộc phát triển theo hướng nhân văn, không bị tha hóa.

- Là động lực sáng tạo và đổi mới

+ Sự sáng tạo nếu xuất phát từ truyền thống sẽ tạo nên những giá trị mới bền vững hơn (VD: văn học dân gian là chất liệu cho văn học hiện đại; âm nhạc dân tộc kết hợp hiện đại tạo nên bản sắc mới).

+ Như G. Mắc-két trong văn bản: ông kế thừa truyền thuyết dân gian Mỹ La-tinh để viết nên tác phẩm mang giá trị toàn cầu.

- Là lá chắn bảo vệ dân tộc trước quá trình toàn cầu hóa

+ Giữ bản sắc giúp dân tộc không bị hòa tan trong làn sóng văn hóa ngoại lai, giữ được tiếng nói riêng trong hội nhập.

+ Bài học từ “Trăm năm cô đơn”: dòng họ Bu-en-đi-a tự diệt vong vì rời xa các giá trị gốc rễ.

- Là tài nguyên mềm cho phát triển kinh tế – xã hội

+ Văn hóa có thể trở thành sức mạnh mềm: du lịch văn hóa, xuất khẩu văn hóa (phim ảnh, ẩm thực, thời trang...), nâng cao vị thế quốc gia.

c. Dẫn chứng thực tiễn

- Nhật Bản, Hàn Quốc: phát triển kinh tế nhưng vẫn giữ gìn văn hóa truyền thống → lan tỏa bản sắc quốc gia ra thế giới.

- Việt Nam: các chương trình phát triển văn hóa gắn với du lịch cộng đồng, phục dựng lễ hội, bảo tồn di sản để phát triển bền vững.

d. Phản biện – Mở rộng

- Phản đề: Một số quan niệm cho rằng hiện đại hóa thì không cần giữ truyền thống, bản sắc.

- Sai lầm vì phát triển mà không dựa trên nền tảng văn hóa dễ dẫn đến rối loạn giá trị, mất phương hướng, bị lệ thuộc văn hóa ngoại lai.

* Kết bài:

- Khẳng định lại: Bản sắc văn hóa dân tộc chính là linh hồn của sự phát triển bền vững – giúp mỗi quốc gia khẳng định vị trí riêng giữa thế giới hiện đại.

- Liên hệ bản thân: Là học sinh, cần nâng cao ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa qua việc học tập, sử dụng ngôn ngữ dân tộc, tìm hiểu lịch sử, trân trọng văn hóa truyền thống trong đời sống thường nhật.

Bài văn tham khảo

Trong bài viết “Về huyền thoại ‘Trăm năm cô đơn’”, tác giả Trần Hoàng Hoàng đã khẳng định dấu ấn đặc sắc của nhà văn Mác-két khi ông sáng tạo ra một thế giới văn chương giàu bản sắc Mỹ Latinh – một thế giới vừa hoang đường vừa chân thực, vừa cổ tích vừa lịch sử, vừa riêng tư vừa phổ quát. Ẩn sau sự hoang đường là một nền văn hóa rực rỡ và độc đáo đã đi vào lịch sử văn học thế giới. Từ đây, chúng ta nhận ra một thông điệp sâu sắc: bản sắc văn hóa dân tộc chính là nền tảng cho sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia, mỗi cộng đồng, thậm chí là mỗi tác phẩm văn học.

Bản sắc văn hóa dân tộc được hiểu là tổng hòa những giá trị vật chất và tinh thần đặc trưng của một dân tộc, bao gồm ngôn ngữ, tín ngưỡng, tập quán, nghệ thuật, phong tục, lịch sử, tư tưởng... Đó là những dấu ấn riêng biệt tạo nên bản thể độc đáo và linh hồn của một cộng đồng người. Trong thời đại toàn cầu hóa và phát triển không ngừng, bản sắc văn hóa dân tộc có vai trò quan trọng trong việc giữ gìn cội nguồn, nuôi dưỡng tinh thần độc lập, tự cường, từ đó góp phần vào sự phát triển bền vững – tức là sự phát triển không đánh đổi bằng bản chất, bằng tương lai.

Một dân tộc nếu muốn phát triển bền vững thì không thể chỉ dựa vào công nghệ, kinh tế hay thể chế chính trị, mà cần phải có một nền tảng văn hóa vững vàng làm gốc rễ. Văn hóa giúp định hình tư duy, định hướng hành vi và giữ gìn sự đoàn kết trong cộng đồng. Lịch sử đã cho thấy, nhiều quốc gia dù trải qua chiến tranh, thiên tai hay khủng hoảng nhưng vẫn vững vàng tiến lên là nhờ vào nội lực văn hóa. Bản sắc dân tộc là "hồn cốt" để mỗi người dân xác lập niềm tin vào tương lai và trách nhiệm với cộng đồng.

Việt Nam là một ví dụ điển hình. Trong bối cảnh mở cửa hội nhập, chúng ta đang phát triển mạnh mẽ về kinh tế, khoa học, công nghệ. Tuy nhiên, nếu không bảo vệ bản sắc văn hóa – từ tiếng Việt, trang phục truyền thống, lễ hội dân gian đến tư tưởng yêu nước, nhân nghĩa, thì rất dễ đánh mất chính mình trong vòng xoáy của toàn cầu hóa. Ngược lại, nếu biết phát huy bản sắc như một lợi thế cạnh tranh mềm, Việt Nam hoàn toàn có thể phát triển bền vững trên nền tảng văn hóa – như cách mà Nhật Bản, Hàn Quốc hay chính Mỹ Latinh với Mác-két đã từng làm được.

Từ sự thành công của “Trăm năm cô đơn”, có thể thấy: một tác phẩm văn học giàu bản sắc không chỉ làm giàu cho văn hóa thế giới, mà còn khẳng định giá trị trường tồn của dân tộc nó đại diện. Tương tự, một dân tộc muốn đi xa, đi vững thì không thể rời bỏ cội nguồn.

Bởi thế, bảo vệ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc không chỉ là nhiệm vụ của ngành văn hóa, giáo dục, mà còn là sứ mệnh của mỗi người dân – đặc biệt là thế hệ trẻ. Bởi đó chính là con đường để dân tộc phát triển hài hòa, tự chủ, bền vững giữa thời đại hội nhập.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về vai trò của người đọc trong việc khám phá giá trị tác phẩm văn học.

- Hệ thống ý

+ Lời khuyên “Muốn hiểu hiện thực huyền ảo của Mắc-két thì phải đọc Trăm năm cô đơn” không chỉ nhấn mạnh tầm vóc tác phẩm mà còn khơi gợi vai trò quan trọng của người đọc trong việc khám phá giá trị văn học.

+ Văn chương là thế giới ẩn dụ, biểu tượng, đa nghĩa, đòi hỏi người đọc phải bước vào với tâm thế chủ động, tri thức nền và khả năng tiếp nhận tinh tế.

+ Khám phá giá trị văn học không thể tách rời người viết và người đọc – hai chủ thể sáng tạo không ngừng tương tác để tác phẩm thực sự sống động và có sức lan tỏa lâu dài.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về vai trò của người đọc trong việc khám phá giá trị tác phẩm văn học.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Lời khuyên “Muốn hiểu hiện thực huyền ảo của Mắc-két thì phải đọc Trăm năm cô đơn” không chỉ nhấn mạnh tầm vóc tác phẩm mà còn khơi gợi vai trò quan trọng của người đọc trong việc khám phá giá trị văn học. Một tác phẩm dù sâu sắc đến đâu, nếu không có người đọc biết cách cảm nhận, phân tích và suy ngẫm thì vẫn mãi là những con chữ vô tri. Văn chương là thế giới ẩn dụ, biểu tượng, đa nghĩa, đòi hỏi người đọc phải bước vào với tâm thế chủ động, tri thức nền và khả năng tiếp nhận tinh tế. Với “Trăm năm cô đơn”, không chỉ đọc để hiểu cốt truyện mà còn cần lắng nghe tầng sâu văn hóa, lịch sử và những thông điệp nhân sinh ẩn sau giọng kể huyền hoặc. Người đọc lúc này trở thành bạn đồng hành, là kẻ giải mã và tái tạo ý nghĩa cùng tác giả. Bởi vậy, khám phá giá trị văn học không thể tách rời người viết và người đọc – hai chủ thể sáng tạo không ngừng tương tác để tác phẩm thực sự sống động và có sức lan tỏa lâu dài.