TRÒ CHƠI DÂN GIAN TRONG CÁC LỄ HỘI VĂN HÓA VÙNG CAO

(Huỳnh Đăng)

“Ở Quảng Ninh có nhiều trò chơi dân gian như nhảy sạp, đi cà kheo, cừ cáy, cừ pộc hay đánh đu... với sắc màu đa dạng của đồng bào dân tộc thiểu số, các trò chơi dân gian cũng mang đậm dấu ấn văn hóa các dân tộc Tày, Dao, Sán Dìu và Sán Chay. Độc đáo nhất có thể kể đến trò chơi đánh con quay. Trò chơi đánh con quay của đồng bào Tày, đồng bào Sán Chỉ không chỉ thể hiện sức mạnh của người đàn ông trong lao động sản xuất mà còn là ngày hội để bà con dân bản được giao lưu gặp gỡ cùng cầu chúc mọi điều tốt lành, sức khỏe, bình an và sung túc.

Khi xưa chưa có máy móc hỗ trợ, việc làm con quay rất vất vả và mất nhiều thời gian để chọn gỗ, xẻ nhỏ rồi gọt, giũa, mài nhẵn đều là dùng dao tỉa tót từng chút một. Gỗ làm con quay từ cây dẻ đá có chất gỗ cứng, dẻo và bền chắc. Tiện con quay phải tạo ra độ thăng bằng thì khi đánh, con quay mới đi xa và tạo thời gian quay lâu, bền trên tấm ván...

Ngoài ra bộ đánh quay còn có dây đánh quay dài từ 6 - 8m (làm bằng dây dù có độ bền, chắc và trơn, được nối với một đoạn păng (hay còn gọi là gậy păng) làm bằng trúc rừng hoặc cây tre mai hay còn gọi là tre gai. Mỗi con quay hoàn chỉnh sẽ có trọng lượng từ 3 - 4kg, đường kính từ 20 – 24cm, độ dày 6cm.

Luật chơi đánh quay rất đơn giản, người chơi thường quấn theo chiều tay thuận của mình để có thể đánh con quay mạnh và lật đổ đối phương. Mỗi lần con quay được văng ra thể hiện sức mạnh của người đàn ông trong bản. Nếu con quay của đội nào quay càng lâu trên miếng ván làm bằng gỗ rừng ít nhất từ 10 - 15 phút thì đội đó sẽ là người chiến thắng.

Không chỉ tổ chức ở các lễ hội, trò chơi dân gian còn diễn ra ở nhiều nhà văn hoá, khu bảo tồn văn hoá cộng đồng các dân tộc thiểu số. Nhiều nhà văn hoá xã được đầu tư xây dựng quy mô như: Khu bảo tồn văn hoá người Dao ở xã Bằng Cả (Thành phố Hạ Long), Nhà văn hoá người Sán Chỉ xã Đại Dực, khu bảo tồn văn hoá dân tộc Tày ở thôn Đồng Đình, xã Phong Dụ (huyện Tiên Yên), Nhà văn hoá xã Lục Hồn (huyện Bình Liêu), Nhà văn hoá dân tộc Sán Dìu, xã Bình Dân (huyện Vân Đồn).

Trò chơi dân gian của các dân tộc Quảng Ninh có giá trị lịch sử văn hóa được lưu truyền qua các thế hệ đã có nhiều biến thể để phù hợp hơn với đời sống xã hội. Đây là một phần không thể thiếu trong kí ức tuổi thơ của rất nhiều thế hệ tạo sợi dây gắn kết giữa các thế hệ trong cộng đồng làng bản. Trước bối cảnh bùng nổ nhiều loại hình giải trí hiện đại, trò chơi dân gian của đồng bào các dân tộc Quảng Ninh vẫn luôn có sức hấp dẫn riêng, là nét đẹp văn hóa trong các lễ hội truyền thống, nhằm góp phần nâng cao thể chất, giáo dục ý thức gìn giữ bản sắc, truyền thống văn hóa cho thế hệ trẻ.

(Trích Trò chơi dân gian trong các lễ hội văn hoá vùng cao - Huỳnh Đăng, theo baoquangninh.vn)

23.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

23.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

Phương thức biểu đạt chính của đoạn trích là gì? Chỉ ra bố cục của đoạn trích.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: trình bày suy nghĩ về quan điểm: “Văn hóa truyền thống chỉ thực sự sống nếu được truyền lại cho thế hệ sau.”

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu văn bản “Trò chơi dân gian trong các lễ hội văn hóa vùng cao” của Huỳnh Đăng: một văn bản thông tin thể hiện rõ giá trị văn hóa và sức sống của các trò chơi dân gian vùng cao.

- Dẫn dắt đến vấn đề: Từ cảm hứng ấy, suy ngẫm về quan điểm: “Văn hóa truyền thống chỉ thực sự sống nếu được truyền lại cho thế hệ sau.”

* Thân bài:

a. Giải thích nhận định

- Văn hóa truyền thống: Những giá trị vật chất và tinh thần được hình thành, bồi đắp qua thời gian trong đời sống dân tộc (trò chơi dân gian, tín ngưỡng, ngôn ngữ, nghệ thuật, phong tục tập quán,...).

- Truyền lại cho thế hệ sau: Việc gìn giữ, giảng dạy, sống cùng các giá trị truyền thống để chúng tiếp tục tồn tại trong tương lai.

- Ý nghĩa nhận định: Văn hóa không tự nhiên tồn tại mãi, nếu không có người tiếp nhận, gìn giữ và phát triển, nó sẽ mai một. Truyền lại chính là cách duy trì sự sống cho văn hóa.

b. Phân tích, chứng minh

- Văn hóa truyền thống chỉ có thể “sống” nếu có sự tiếp nối qua các thế hệ

+ Văn hóa không phải là di tích bất động mà là dòng chảy liên tục → nếu ngắt quãng truyền thừa, giá trị đó trở thành quá khứ "chết".

+ Thế hệ sau không chỉ giữ gìn mà còn sáng tạo để văn hóa phù hợp với đời sống mới.

- Dẫn chứng từ văn bản “Trò chơi dân gian…”:

+ Trò chơi đánh quay của người Tày, Dao… được mô tả tỉ mỉ → cho thấy nỗ lực giữ gìn, phát huy qua lễ hội, nhà văn hóa dân tộc.

+ Dù công nghệ giải trí bùng nổ, nhiều cộng đồng vẫn phục dựng trò chơi dân gian → biểu hiện của sự truyền thừa văn hóa.

- Một số dẫn chứng thực tế khác:

+ Hát quan họ, múa xoè, lễ hội đâm trâu, tranh Đông Hồ, áo dài,... được giới trẻ học hỏi và trình diễn trong lễ hội, sân khấu, mạng xã hội.

+ Các lớp học ngôn ngữ dân tộc thiểu số, dự án bảo tồn hát then, đờn ca tài tử, cải lương...

- Hệ quả nếu không truyền lại:

+ Mai một dần → mất gốc văn hóa → thế hệ trẻ không hiểu bản sắc dân tộc.

+ Lệ thuộc văn hóa ngoại lai, đánh mất niềm tự hào và căn tính dân tộc.

c. Bàn luận, mở rộng

- Truyền lại không chỉ là trách nhiệm của thế hệ trước mà còn là sự lựa chọn tích cực của thế hệ trẻ.

- Việc truyền thừa cần phương pháp sáng tạo: số hóa, đưa vào giáo dục, sân khấu hóa, tổ chức trải nghiệm thực tế,...

- Không phải văn hóa nào cũng giữ nguyên; cần phân biệt giữa “gìn giữ bản sắc” và “bảo thủ”.

* Kết bài:

- Khẳng định: Quan điểm “Văn hóa truyền thống chỉ thực sự sống nếu được truyền lại cho thế hệ sau” là hoàn toàn đúng đắn và có giá trị nhân văn – lịch sử sâu sắc.

- Liên hệ bản thân: Là học sinh, thế hệ trẻ, cần tích cực học hỏi, trân trọng và góp phần lan tỏa các giá trị văn hóa dân tộc từ những hành động nhỏ nhất.

Bài văn tham khảo

Văn hóa truyền thống là tài sản vô giá của mỗi dân tộc – nơi lưu giữ tinh thần, bản sắc, lịch sử và cả tâm hồn của con người trong cộng đồng. Trong văn bản “Trò chơi dân gian trong các lễ hội văn hóa vùng cao” của Huỳnh Đăng, hình ảnh trò chơi đánh con quay của đồng bào dân tộc Tày, Dao, Sán Dìu ở Quảng Ninh không chỉ gợi lại nét đẹp sinh hoạt cộng đồng mà còn khơi dậy suy ngẫm về mối liên hệ giữa văn hóa truyền thống và thế hệ kế tục. Từ cảm hứng ấy, tôi đồng tình sâu sắc với quan điểm: “Văn hóa truyền thống chỉ thực sự sống nếu được truyền lại cho thế hệ sau.”

Văn hóa truyền thống là hệ thống những giá trị tinh thần và vật chất được tích lũy, gìn giữ và phát huy qua các thế hệ. Tuy nhiên, văn hóa không thể bất biến như một vật trưng bày trong bảo tàng – nó chỉ thực sự sống khi có người tiếp nhận, sống cùng và làm mới nó. Việc truyền lại văn hóa cho thế hệ sau không chỉ là sự tiếp nối đơn thuần mà còn là hành động nuôi dưỡng “mạch sống” cho bản sắc dân tộc. Nếu không có quá trình truyền thừa này, văn hóa truyền thống sẽ dần mai một, rơi vào quên lãng giữa dòng chảy hiện đại hóa.

Văn bản của Huỳnh Đăng đã khắc họa sinh động quá trình bảo tồn trò chơi dân gian đánh con quay – một nét văn hóa đặc sắc của đồng bào vùng cao. Từ việc lựa chọn chất gỗ dẻ đá để làm con quay, đến quy định luật chơi, dụng cụ đi kèm, không gian thi đấu,… tất cả đều phản ánh sự công phu, sáng tạo và giá trị tinh thần sâu sắc. Đặc biệt, tác giả cho thấy trò chơi không chỉ là hoạt động vui chơi mà còn là “ngày hội để bà con dân bản giao lưu gặp gỡ, cầu chúc bình an”, góp phần gìn giữ sợi dây kết nối cộng đồng. Trong bối cảnh hiện nay, khi các loại hình giải trí hiện đại bùng nổ, việc tiếp tục tổ chức trò chơi dân gian tại lễ hội, nhà văn hóa,… chính là biểu hiện cụ thể của quá trình truyền lại văn hóa cho thế hệ trẻ.

Không chỉ trò chơi dân gian, nhiều giá trị văn hóa truyền thống khác cũng cần được trao truyền để tiếp tục sống. Chúng ta có thể thấy sự sống động của hát quan họ, múa xoè Thái, áo dài, tranh Đông Hồ,… khi chúng xuất hiện trong các chương trình giáo dục, sự kiện văn hóa, mạng xã hội và cả các sân khấu biểu diễn hiện đại. Tại nhiều vùng miền, những lớp học tiếng dân tộc, lớp học hát Then, học đờn ca tài tử,… đang trở thành cầu nối giữa thế hệ đi trước và thế hệ hôm nay. Điều đó cho thấy: chỉ khi thế hệ sau tiếp nhận và chủ động làm mới truyền thống thì văn hóa dân tộc mới thực sự có sức sống bền vững.

Ngược lại, nếu thiếu đi sự tiếp nối, các giá trị truyền thống dễ dàng bị lãng quên, hoặc rơi vào trạng thái “bảo tồn hình thức mà không có nội dung”. Khi thế hệ trẻ không còn hiểu về văn hóa cha ông, đó cũng là lúc dân tộc dần đánh mất gốc rễ văn hóa của mình.

Vì vậy, nhận định “Văn hóa truyền thống chỉ thực sự sống nếu được truyền lại cho thế hệ sau” là hoàn toàn đúng đắn và có ý nghĩa định hướng lớn. Là người trẻ, chúng ta không thể thờ ơ với quá khứ. Việc giữ gìn truyền thống không chỉ là trách nhiệm mà còn là niềm tự hào và cơ hội để khẳng định bản sắc riêng trong một thế giới ngày càng toàn cầu hóa.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ của mình về vai trò của trò chơi dân gian trong đời sống hiện đại.

- Hệ thống ý

+ Trò chơi dân gian là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa truyền thống của dân tộc, và trong bối cảnh hiện đại, nó vẫn giữ vai trò quan trọng.

+ Những trò chơi như đánh quay, nhảy sạp, đi cà kheo không chỉ mang tính giải trí mà còn kết nối các thế hệ, giúp người trẻ hiểu và trân trọng cội nguồn văn hóa.

+ Trong khi đời sống hiện đại bị chi phối bởi công nghệ và các trò chơi ảo, trò chơi dân gian tạo nên một không gian thư giãn lành mạnh, nuôi dưỡng tinh thần gắn bó và rèn luyện thể chất.

+ Cần khuyến khích phục dựng, phổ biến và sáng tạo trên nền tảng trò chơi dân gian để nó tiếp tục sống động trong đời sống đương đại.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về vai trò của trò chơi dân gian trong đời sống hiện đại

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Trò chơi dân gian là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa truyền thống của dân tộc, và trong bối cảnh hiện đại, nó vẫn giữ vai trò quan trọng. Trước hết, trò chơi dân gian góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa, thể hiện tinh thần cộng đồng, sự khéo léo, sáng tạo và cả tri thức dân gian của cha ông. Những trò chơi như đánh quay, nhảy sạp, đi cà kheo không chỉ mang tính giải trí mà còn kết nối các thế hệ, giúp người trẻ hiểu và trân trọng cội nguồn văn hóa. Trong khi đời sống hiện đại bị chi phối bởi công nghệ và các trò chơi ảo, trò chơi dân gian tạo nên một không gian thư giãn lành mạnh, nuôi dưỡng tinh thần gắn bó và rèn luyện thể chất. Hơn nữa, việc tổ chức các trò chơi truyền thống trong lễ hội, trường học hay khu du lịch còn góp phần giáo dục ý thức giữ gìn văn hóa và thúc đẩy phát triển du lịch bền vững. Vì vậy, cần khuyến khích phục dựng, phổ biến và sáng tạo trên nền tảng trò chơi dân gian để nó tiếp tục sống động trong đời sống đương đại.