BỨC TRANH (trích)

Cặp mắt anh lại đang nhìn xói vào cái mặt tôi đang được bàn tay anh dằn ngửa ra. Da mặt tôi cứ dày lên. Tôi nhắm mắt, rồi mở mắt. Mỗi lúc mở mắt, tôi không thể nhìn đi đâu khác cặp mắt anh. Trời ơi, có lẽ tôi ngồi trên ghế cắt tóc ở cái quán này đã một nửa thế kỷ? Chốc nữa, sắp tới, anh sẽ làm gì tôi đây?

- Đồ dối trá, mày hãy nhìn coi, bà mẹ tao khóc đã lòa cả hai mắt kia! Bây giờ thì tấm hình tao đã được trưng trên các tạp chí hội họa của khắp các nước. Người ta đã trân trọng ghi tên mày bên dưới, bên cạnh mấy chữ: "Chân dung chiến sĩ giải phóng". Thật là danh tiếng quá!

- Tôi là một nghệ sĩ chứ có phải đâu là một anh thợ vẽ truyền thần, công việc nghệ sĩ là phục vụ cả một số đông người, chứ không phải chỉ phục vụ một người! Anh chỉ là một cá nhân, với một cái chuyện riêng của anh, anh hãy chịu để cho tôi quên đi, để phục vụ cho cái đích lớn lao hơn. Anh đã thấy đấy, bức "chân dung chiến sĩ giải phóng" đã đóng góp đôi chút vào công việc làm cho thế giới hiểu cuộc kháng chiến của chúng ta thêm!

“A ha! Vì mục đích phục vụ số đông của người nghệ sĩ cho nên anh quên tôi đi hả... Có quyền lừa dối hả? Thôi, anh bước khỏi mắt tôi đi. Anh cút đi!”.

Một bận, đến hai ngày liền tôi không thấy anh thợ của tôi làm việc. Cái quán cắt tóc bỏ vắng hai ngày liền. Sáng ngày thứ ba vẫn thế. Và lại thấy một người đàn bà ra dọn dẹp, chứ không phải bà cụ già lòa như mọi ngày. Tôi chạy sang. Chiếc ghế cắt tóc không còn nữa. Chỉ còn chiếc gương và mấy cái chai lọ. Người đàn bà hỏi tôi:

- Bác đến cắt tóc?

- Vâng.

- Nhà em mấy hôm nay đang dọn cái chỗ làm mới ở phố ngoài kia. Ngày mai xong. Xin mời bác đến.

Vợ anh có vẻ trạc tuổi gần ba mươi. Một khuôn mặt đàn bà hiền lành. Chị vừa nói vừa bóc tấm tranh của tôi ra. Tôi gợi chuyện.

- Bức tranh đẹp đấy chứ, chị nhỉ?

Người đàn bà hơi đỏ mặt, cuốn tấm tranh lại một cách cẩn thận. Lâu sau mới đáp:

- Anh nhà tôi bảo: Anh bộ đội trong tờ tranh này chính là người ta vẽ anh ấy. Hồi anh ấy còn ở bộ đội trong B. Cho nên mới mua về treo.

- Anh ấy nói với chị thế?

- Vâng.

- Hôm trước tôi đến cắt tóc ở đây có thấy một bà cụ...

- Là mẹ anh nhà tôi. Thế ra bác là khách quen?

- Vâng. Bà cụ bị tật lâu chưa?

- Thưa đã lâu. Đã chín năm nay.

- Vì sao?

- Bà cụ lòa đi cũng vì anh nhà tôi. Ngày đó bỗng nhiên có tin ra nhà tôi hy sinh. Bà cụ đâm ốm. Anh ấy là con một. Bà cụ nhớ anh ấy, nửa đêm cũng trở dậy đi lang thang. Cứ khóc hoài...

- Bà cụ lòa từ năm nào, chị biết không?

- Từ 69.

- Từ tháng mấy?

- Tôi cũng không nhớ thật rõ, có lẽ khoảng giữa năm.

Tôi ra đến Hà Nội vào đầu tháng ba năm ấy. Nếu tôi là một người tử tế ra thì không khéo bà cụ không bị lòa, không những thế mà tôi còn có thể làm cho bà cụ khỏe ra! Chính tôi đã làm cho bà mẹ anh trở thành mù lòa?

[…] Tôi quyết định phải trở lại cái quán kia. Tôi quyết định phải chường cái mặt mình ra, chứ không được lẩn tránh. Tôi không cho phép tôi chạy trốn. Bà cụ lại ngước mắt lên nhìn tôi như lần trước khuôn mặt đờ đẫn và hoan hỉ:

- Thưa ông đến cắt tóc?

- Vâng ạ!

Anh thợ cắt tóc nghe mẹ lên tiếng mới quay người lại. Tôi vừa kịp nhận ra được từ nơi cặp mắt vẫn còn trẻ của anh chiếu thẳng về phía tôi một cái nhìn ban đầu soi mói, ngạc nhiên, rồi hơi nghiêm mặt lại. Nhưng những diễn biến phản ứng trên cái mặt người thợ chỉ diễn ra nhanh như một cái chớp mắt. Ngay sau đó anh lại trở lại cái vẻ mặt và cử chỉ từ tốn, điềm đạm, ân cần của một người thợ cắt tóc đứng đắn và yêu nghề.

Da mặt tôi tự nhiên dày cộm lên.

- Mời bác ngồi!

Tôi cố trấn tĩnh để khỏi run lập cập, bước tới ngồi vào cái ghế gỗ như một cái ghế tra điện.

- Bác vẫn cắt như cũ?

- Vâng.

…

“Lần này anh lại đối xử với tôi như lần trước đây?”

“Phải”.

“Anh cũng không trách mắng, chỉ trán chỉ mặt tôi?”

“Không! Anh cứ yên tâm. Trước sau tôi vẫn coi anh là một nghệ sĩ tài năng đã có nhiều cống hiến cho xã hội”.

“Bây giờ anh nói với tôi một điều gì đi, khuyên tôi một nhời đi!”

“Không”.

“Tôi có phải cút khỏi đây không?”

“Không. Anh cứ đến đây. Tôi cắt cho anh kỹ lắm, anh biết đấy!”

Gần nửa năm, tôi đã để vào bức tranh sơn mài tất cả công sức và sự suy nghĩ, và trong suốt thời gian ấy, một đôi lần tôi cũng gợi lại chuyện cũ nhưng người thợ vẫn một mực cố tỏ ra chưa hề bao giờ quen biết tôi. Trở về làm một anh thợ cắt tóc cũng như lúc ở bộ đội, anh vẫn lẳng lặng sống như vậy để cho người chung quanh tự phán xét lấy những công việc đã làm. Lời đề nghị rụt rè của anh: Xin mọi người hãy tạm ngừng một phút cái nhịp sống bận bịu, chen lấn, để tự suy nghĩ về chính mình.

Bây giờ thì cái tác phẩm mới của tôi đã hoàn thành. Tôi đang đối mặt với chính mình, để viết những dòng này, như những lời chú giải cho một tác phẩm hội họa thể hiện một cái mặt người rất lớn: những luồng ánh sáng hàng nghìn nến từ phía trước và trên đầu chiếu thẳng xuống một nửa mái đầu tóc tốt rợp như một khu rừng đen bí ẩn, và một nửa mái tóc đã cắt, thoạt trông như một phần bộ óc mầu xám vừa bị mổ phanh ra. Phần bên dưới khuôn mặt như vẫn đang được giấu kín dưới một cái mặt nạ: dưới cằm và hai bên mép phủ kín bọt xà phòng. Không trông rõ miệng, chỉ thấy một vệt mầu đen lờ mờ nổi bồng bềnh trên những đám bọt xà phòng. Và nổi bật trên cái khuôn mặt là đôi mắt mở to, khắc khoải, bồn chồn, đầy nghiêm khắc, đang nhìn vào nội tâm.

(Trích truyện ngắn Bức tranh, Nguyễn Minh Châu, tập Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành,1983)

Đoạn trích được kể theo ngôi thứ mấy?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích, đánh giá về các nhân vật trong truyện ngắn “Bức tranh” của Nguyễn Minh Châu.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Nguyễn Minh Châu – cây bút tiên phong trong công cuộc đổi mới văn học Việt Nam sau 1975, luôn trăn trở về đạo đức, nhân cách và lương tâm con người trong đời sống.

- Giới thiệu truyện Bức tranh và hai nhân vật trung tâm: người họa sĩ và người thợ cắt tóc – hai con người ở hai vị thế khác nhau nhưng cùng góp phần bộc lộ thông điệp nhân sinh sâu sắc của tác phẩm.

* Thân bài:

a. Nhân vật người họa sĩ

- Là một nghệ sĩ tài năng, từng có những đóng góp cho nghệ thuật, được tôn vinh với bức “Chân dung chiến sĩ giải phóng”.

- Song anh đã mắc sai lầm đạo đức:

+ Khi vì danh vọng và cái “đích lớn lao” của nghệ thuật, anh đã phản bội lại sự thật, quên đi lời hứa với người chiến sĩ – người từng làm mẫu cho bức vẽ.

+ Chính sự dối trá đó đã vô tình gây ra bi kịch cho người mẹ mù lòa và khiến bản thân người nghệ sĩ mất đi sự thanh thản trong tâm hồn.

- Sự thức tỉnh và tự đối diện:

+ Sau cuộc gặp lại, trước ánh nhìn điềm tĩnh, bao dung của người thợ, anh thức tỉnh lương tri, nhận ra cái sai của mình và dũng cảm đối diện với sự thật.

+ Bức tranh sơn mài mà anh vẽ sau đó không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật, mà là sự thú tội và chiêm nghiệm đạo đức của người nghệ sĩ.

→ Ý nghĩa hình tượng: Người họa sĩ là đại diện cho người trí thức sau chiến tranh, phải học cách nhìn lại bản thân, gột rửa ảo tưởng để trở về với cái “chân – thiện – mỹ” đích thực.

b. Nhân vật người thợ cắt tóc

- Xuất thân là người lính, sau chiến tranh trở về, sống lặng lẽ, giản dị với nghề cắt tóc.

- Dù chịu tổn thương sâu sắc (mẹ bị mù vì tin anh chết, chính do bức tranh “giả”), nhưng anh không hề oán trách, không thù hận, chỉ âm thầm sống và làm việc.

- Cách ứng xử nhân hậu, bao dung:

+ Anh vẫn coi người họa sĩ là “một nghệ sĩ tài năng”, không hề khinh ghét hay trừng phạt.

+ Thái độ bình thản của anh là bài học đạo đức sâu sắc, buộc người kia phải tự vấn chính mình.

- Lời đề nghị rụt rè: “Xin mọi người hãy tạm ngừng một phút cái nhịp sống bận bịu, chen lấn, để tự suy nghĩ về chính mình.”

→ Là thông điệp đạo đức anh gửi đến người đời: trước khi phán xét hay hành động, hãy tự soi rọi lương tâm mình.

→ Ý nghĩa hình tượng: Người thợ cắt tóc tượng trưng cho con người bình dị nhưng có nhân cách lớn, tiêu biểu cho vẻ đẹp đạo đức Việt Nam trong thời hậu chiến.

c. Đánh giá, mở rộng

- Hai nhân vật là hai thái cực bổ sung cho nhau:

+ Người họa sĩ: đại diện cho trí thức lầm lạc, thức tỉnh lương tri.

+ Người thợ: biểu tượng cho con người lương thiện, vị tha, trung thực.

=> Qua họ, Nguyễn Minh Châu khẳng định: Nghệ thuật chân chính phải được xây dựng trên nền tảng đạo đức. Con người chỉ thực sự lớn lao khi biết sống trung thực, biết đối diện và tự phán xét chính mình.

* Kết bài:

- Bức tranh không chỉ là câu chuyện về một bức vẽ, mà là hành trình con người tìm lại nhân cách.

- Nguyễn Minh Châu đã để hai nhân vật đối thoại như hai phần của một lương tâm – kẻ lầm lỗi và người thức tỉnh, từ đó khơi gợi bài học nhân sinh sâu sắc: “Sống làm người, trước hết phải sống trung thực, có đạo đức và biết soi lại chính mình.”

Bài viết tham khảo

Nguyễn Minh Châu là cây bút tiên phong của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, người đã mở đường cho tư duy nghệ thuật hướng về những vấn đề đạo đức và nhân cách con người. Trong truyện ngắn Bức tranh, ông xây dựng hai nhân vật đối lập nhưng thống nhất trong chiều sâu tư tưởng: người họa sĩ và người thợ cắt tóc. Cả hai đều góp phần thể hiện triết lý nghệ thuật đầy nhân văn của nhà văn: nghệ thuật phải gắn với đạo đức và xuất phát từ lương tri con người.

Người họa sĩ trong truyện là một nghệ sĩ tài năng, từng được ca ngợi với bức Chân dung chiến sĩ giải phóng. Anh say mê nghệ thuật và tự cho mình sứ mệnh cao cả là “phục vụ số đông”. Tuy nhiên, chính lý tưởng ấy lại che lấp đi trách nhiệm đạo đức cá nhân, khiến anh quên đi lời hứa với người chiến sĩ – người từng là nguồn cảm hứng cho bức tranh của anh. Sự quên lãng ấy không chỉ là sự bội ước, mà còn là một hành vi dối trá gây tổn thương cho người khác. Khi sự thật bị phơi bày, người họa sĩ rơi vào giằng xé, xấu hổ, buộc phải đối diện với lương tâm. Ánh mắt bình thản của người thợ cắt tóc – người từng bị anh lừa dối – chính là tấm gương soi rọi khiến anh thức tỉnh. Từ đó, anh bắt đầu hành trình chuộc lỗi bằng chính nghệ thuật của mình, dùng tác phẩm mới như một lời sám hối, một cách “mổ phanh bộ óc” để nhìn lại bản thân.

Đối lập với người họa sĩ, người thợ cắt tóc hiện lên như biểu tượng của phẩm giá và lòng nhân hậu. Anh từng là người lính dũng cảm, trở về sau chiến tranh với nỗi đau riêng: mẹ anh bị mù vì tin lầm rằng con đã hy sinh. Dẫu vậy, anh không oán giận, không trừng phạt người gây ra bi kịch, mà chọn cách sống điềm đạm, im lặng và bao dung. Thái độ ấy không chỉ thể hiện vẻ đẹp nhân cách mà còn là bài học lớn về sự thứ tha. Lời đề nghị rụt rè của anh – “Xin mọi người hãy tạm ngừng một phút cái nhịp sống bận bịu, chen lấn, để tự suy nghĩ về chính mình” – vang lên như một tiếng chuông cảnh tỉnh, nhắc con người hãy biết sống thật, biết đối thoại với chính lương tâm mình.

Hai nhân vật trong Bức tranh như hai mặt của một con người: kẻ lầm lỗi và người thức tỉnh. Nguyễn Minh Châu đã không chỉ kể một câu chuyện về nghệ thuật, mà còn dựng nên một “bức tranh đạo đức” của thời đại – nơi con người phải học cách trung thực, tự vấn và biết sống vì người khác. Cả người họa sĩ lẫn anh thợ cắt tóc đều gợi cho ta suy nghĩ: làm người, trước hết phải có lương tâm, và làm nghệ thuật, nhất thiết phải có đạo đức.

Bức tranh là minh chứng cho tư tưởng nhân văn sâu sắc của Nguyễn Minh Châu – một nhà văn luôn khát khao “đào sâu, nhìn xa” để tìm kiếm hạt ngọc ẩn giấu trong tâm hồn con người. Qua hình tượng hai nhân vật, tác phẩm gửi gắm thông điệp vĩnh cửu: nghệ thuật chân chính phải bắt nguồn từ trái tim trung thực, còn con người chỉ có thể lớn lên khi biết tự soi mình bằng ánh sáng của lương tâm.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về người thợ cắt tóc trong đoạn trích “Bức tranh” của tác giả Nguyễn Minh Châu.

- Hệ thống ý:

+ Hoàn cảnh và phẩm chất:

. Là một người từng là chiến sĩ, sau trở về với cuộc sống đời thường, làm nghề cắt tóc giản dị.

. Dù chịu nhiều mất mát (mẹ mù, bản thân bị tổn thương), anh vẫn sống bình thản, điềm đạm, không oán trách.

+ Thái độ đối với người họa sĩ:

. Không trả thù, không lên án, chỉ im lặng sống và hành xử bằng nhân cách cao đẹp.

. Cách anh “vẫn coi người họa sĩ là nghệ sĩ tài năng” thể hiện sự vị tha, bao dung, hiểu biết.

+ Thông điệp nhân văn:

. Anh là biểu tượng cho vẻ đẹp của con người bình thường nhưng cao thượng.

. Lời nhắn “Xin mọi người hãy tạm ngừng một phút để tự suy nghĩ về chính mình” là lời nhắc thức tỉnh lương tri, kêu gọi con người sống trung thực, biết soi chiếu nội tâm.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện được suy nghĩ về người thợ cắt tóc trong đoạn trích “Bức tranh” của tác giả Nguyễn Minh Châu.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Người thợ cắt tóc trong truyện ngắn Bức tranh của Nguyễn Minh Châu là hình ảnh tiêu biểu cho vẻ đẹp của con người lặng lẽ mà cao quý. Từng là người lính trở về sau chiến tranh, anh sống giản dị, cần cù với nghề cắt tóc, nhưng trong anh ẩn chứa một tâm hồn trong sáng và bao dung. Trước người họa sĩ – kẻ đã vô tình gây nên nỗi đau cho mẹ mình – anh không oán hận, không trách móc, chỉ âm thầm sống đúng với nhân cách của một con người hiểu đời, hiểu người. Anh chọn im lặng, lấy sự điềm đạm và tử tế để ứng xử, khiến người nghệ sĩ buộc phải đối diện với chính lương tâm mình. Lời nhắn nhủ “Xin mọi người hãy tạm ngừng một phút cái nhịp sống bận bịu, chen lấn, để tự suy nghĩ về chính mình” là tiếng nói lương tri, khơi gợi sự tự phản tỉnh trong mỗi con người. Qua nhân vật này, Nguyễn Minh Châu khẳng định: vẻ đẹp con người không nằm ở danh vọng hay tài năng, mà ở sự trung thực, nhân hậu và khả năng sống đúng với lẽ phải, với lòng người.