ĐĂM SĂN (Trích)

(Tóm tắt: Do sự can thiệp của Trời, Đăm Săn phải khuất phục trước sức mạnh của tập tục hôn nhân nối dây và lấy hai chị em Hơ Nhị và Hơ Bhị. Đăm Săn tiếp tục có những hành động chống lại cuộc hôn nhân. Chàng chặt cây smuk, cây sinh ra Hơ Nhị và Hơ Bhị khiến Hơ Nhị và Hơ Bhị bị chết. Khi vợ chết, Đăm Săn lại khóc thương và cầu xin ông Trời cho vợ chàng sống lại. Đăm Săn đã lập nên nhiều kì tích. Trong đó, kì tích lẫy lừng hơn cả là những chiến công đánh thắng hai tù trưởng Mtao Grư và Mtao Mxây, hai tù trưởng đã cướp vợ chàng. Buôn làng Đăm Săn trở nên giàu mạnh. Thực hiện khát vọng siêu việt của mình, Đăm Săn đã đi cầu hôn với Nữ thần Mặt Trời nhưng thất bại và bị chết trong rừng sáp đen. Đăm Săn chết, cháu Đăm Săn lại tiếp tục con đường của cậu mình).

ĐĂM SĂN: A ha, các con ơi, rừng ta tìm phát đây rồi! Ai phát hãy phát đi! Ai đốn hãy đốn đi! Ơ này các con, cây này cây gì vậy?

TÔI TỚ: Cây smuk, cây smun đó ông ạ. Đó là những cây gốc không thấy, ngọn không có, những cây sinh ra Hơ Nhị, Hơ Bhị⁽¹⁾ đó, ông ạ. (…) Gốc cây người đi quanh phải một năm, cành cây chim chuyền phải một tháng, tán cây chim bay phải hết một hơi. Gốc cây trong suối, thân cây trong thung,… thân do Trời trồng, gốc do Trời vun, tự nó nó vực dậy, tự nó nó vươn lên… Cây thần đó, ông ạ.

ĐĂM SĂN: Bớ bọn ta, vậy thì hạ cây này đi! Ai gãy rìu hãy đi rèn rìu! Ai gãy chà gạc hãy đi rèn chà gạc!

(Lược một đoạn: Hơ Nhị và Hơ Bhị ở nhà đợi mãi không thấy Đăm Săn trở về, bèn gọi bạn bè, tôi tớ cùng vào rừng tìm Đăm Săn. Khi họ đến nơi thì thấy Đăm Săn đang chặt cây thần).

HƠ NHỊ: Ơ nuê⁽²⁾, ơ nuê, sao nuê làm như vậy? Đó là cây smuk ở phía đông nhà, cây smun ở phía tây hiên, những cây sinh ra bà xưa ông cũ. Nếu nuê cứ phăm phăm chặt cây như vậy, chúng tôi sẽ chết mất, nuê sẽ ăn gan bò trong thau, ăn gan trâu trong mâm, uống rượu ché tuk ché tang một mình một cần. Thôi, nuê ở lại, chúng tôi về đây!

Hơ Nhị, Hơ Bhị đứng nhìn Đăm Săn, chàng vẫn hăm hở chặt. Trông chàng cứ như đang trong ngày hội giết lợn giết trâu ăn đông uống vui mừng mùa khô năm mới vậy.

ĐĂM SĂN: Bớ các con, bớ các con, hãy dũi như lợn, báng như dê, hãy tới tấp vung tay rìu tay dao như chớp giật trong đêm tối!

TÔI TỚ: Ối ông ơi, ối ông ơi, gốc cây trong suối, thân cây trong thung, cây như muốn gãy! Gốc trong suối, thân trong khe, cây đang lung lay muốn gãy rồi, ông ạ!

ĐĂM SĂN: Cây lung lay muốn gãy, nhưng gốc chưa đứt. Bớ tất cả làng ta, hãy cứ dũi như lợn, báng như dê, hãy cứ tới tấp vung tay rìu tay dao như chớp giật trong đêm tối cho ta!

Dân làng chặt thì cầm đèn nến, Đăm Săn chặt thì cầm đuốc. Bóng cây tối như đêm. Cây đung đưa nhè nhẹ, rồi lắc lư từ gốc đến ngọn. Nó muốn gãy.

Hơ Nhị, Hơ Bhị thấy vậy bỏ chạy. Hai chị em sợ quýnh, muốn chạy ra xa, nhưng rồi cứ quấn lấy cây mà chạy. Cây sà xuống đầu hai người.

ĐĂM SĂN: Ơ Hơ Nhị, ơ Hơ Bhị, chạy tránh đi nhanh!

Hơ Nhị, Hơ Bhị chạy phía tây, cây ngả theo phía tây; chạy phía đông, cây ngả theo phía đông. Hai chị em chạy vào vùng Mnông, cây ngả theo vào vùng Mnông; chạy xuống vùng Bih, cây ngả theo xuống vùng Bih; chạy ra vùng Adham, cây cũng ngả theo ra vùng Adham.

ĐĂM SĂN: Ơ Hơ Nhị, ơ Hơ Bhị, chạy đường về làng.

Hơ Nhị, Hơ Bhị liền chạy theo đường về làng. (…) Nhưng rồi cây cũng lại ngả theo phía đường làng.

HƠ BHỊ: Em mệt lắm rồi, chị ơi!

HƠ NHỊ: Thì đi vậy. Chúng ta nương nhau cùng bước vậy!

Gói trầu của Hơ Nhị, Hơ Bhị rơi vung vãi suốt dọc đường. Hai chị em về gần đến làng thì cây đã sà xuống đến gần đầu. Họ vào đến làng thì cây lao xuống. Họ bước vào nhà, khi vừa đến cửa thì cây ầm ầm ụp đổ, tiếng dội đến trời xanh. Cây cối khắp nơi đều gãy theo. Rừng gần rừng xa đều tan tác. Các cây cổ thụ cũng gãy, cành toác ra như bị bão giật, thân gục xuống như bị lốc xô. Hơ Nhị, Hơ Bhị bị vật lăn ra giữa nhà, bị quật ngửa ra gần buồng.

(Trích: Đăm Săn, sử thi Ê Đê, in trong Tổng tập văn học Việt Nam, tập 39, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 2000, Tr.502-505)

(1) Hơ Nhị và Hơ Bhị là hai cô gái mà Đăm Săn đã phải lấy làm vợ theo tục nối dây.

(2) Nuê: Anh.

Văn bản trên sử dụng người kể chuyện ở ngôi thứ mấy?

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh cây smuk và hành động chặt cây của Đăm Săn; liên hệ để rút ra suy ngẫm về khát vọng làm chủ số phận của con người.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về sử thi Đăm Săn – một kiệt tác của văn học dân gian Tây Nguyên.

- Dẫn dắt đến đoạn trích: Hình ảnh cây smuk và hành động chặt cây thể hiện khát vọng mạnh mẽ của con người trước những ràng buộc.

* Thân bài:

a. Ý nghĩa biểu tượng của cây smuk

- Cây smuk được miêu tả kì vĩ: “gốc không thấy, ngọn không có”, “gốc cây trong suối, thân cây trong thung”, gợi sức mạnh thần linh, vũ trụ.

- Đây là cây thiêng, gắn với nguồn gốc của Hơ Nhị và Hơ Bhị, tượng trưng cho quyền lực của Trời, của tập tục hôn nhân nối dây.

- Vì vậy, chặt cây smuk đồng nghĩa với việc chống lại những ràng buộc thần linh, xã hội và tập tục cổ hủ.

b. Hành động chặt cây của Đăm Săn

- Thể hiện sức mạnh phi thường, sự dũng mãnh của vị tù trưởng anh hùng: vừa ra lệnh, vừa trực tiếp vung rìu chặt, khí thế sấm sét.

- Cho thấy sự ngang tàng, khát vọng tự do, khát vọng vượt thoát những luật lệ trói buộc.

- Tuy nhiên, hành động ấy cũng gây bi kịch: Hơ Nhị và Hơ Bhị chết, buôn làng rung chuyển → phản ánh mâu thuẫn giữa khát vọng cá nhân và quy luật cộng đồng, giữa ước mơ giải phóng và sức mạnh của tập tục.

c. Ý nghĩa tư tưởng

- Ca ngợi khát vọng làm chủ số phận, khẳng định bản lĩnh của con người Tây Nguyên.

- Đồng thời, sử thi thể hiện quan niệm: dù con người dũng mãnh đến đâu, cũng không thể hoàn toàn thoát khỏi sự chi phối của cộng đồng và quy luật tự nhiên.

d. Liên hệ – mở rộng

- Trong cuộc sống hôm nay, khát vọng làm chủ số phận vẫn là khát vọng chính đáng, giúp con người bứt phá, vượt qua rào cản.

- Tuy nhiên, sự tự do cá nhân cần hài hòa với những giá trị cộng đồng, truyền thống, đạo lý.

* Kết bài:

- Khẳng định hình tượng cây smuk và hành động chặt cây đã góp phần làm nổi bật vẻ đẹp anh hùng, khát vọng vượt thoát của Đăm Săn.

- Liên hệ thực tế: Mỗi người cần biết nuôi dưỡng khát vọng vươn lên, đồng thời tôn trọng những chuẩn mực, giá trị chung để phát triển bền vững.

Bài văn tham khảo

Sử thi Đăm Săn là một kiệt tác của văn học dân gian Tây Nguyên, phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan và khát vọng của người Ê-đê. Trong sử thi, hình tượng cây smuk và hành động chặt cây của Đăm Săn không chỉ mang giá trị nghệ thuật độc đáo mà còn chứa đựng ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, gợi nhiều suy ngẫm về khát vọng làm chủ số phận của con người.

Cây smuk hiện lên với những chi tiết kì vĩ: “gốc cây trong suối, thân cây trong thung, gốc không thấy, ngọn không có”. Đây là một cây thần, được cho là “do Trời trồng, do Trời vun”, gắn với sự sống của Hơ Nhị và Hơ Bhị. Chính vì thế, cây smuk không chỉ là một thực thể thiên nhiên, mà còn tượng trưng cho sức mạnh siêu nhiên, cho quyền lực của thần linh và tập tục hôn nhân nối dây vốn gò bó con người trong khuôn khổ. Chặt cây smuk đồng nghĩa với việc chống lại cả thần linh và những ràng buộc của xã hội cổ xưa.

Hành động chặt cây của Đăm Săn vì vậy mang tính chất phi thường. Chàng vừa hô hào tôi tớ, vừa trực tiếp vung rìu, chặt cây trong khí thế sấm sét, quyết liệt như trong một ngày hội. Tinh thần ấy thể hiện bản lĩnh mạnh mẽ, khát vọng tự do và ý chí vượt thoát mọi xiềng xích. Tuy nhiên, hành động đó cũng để lại bi kịch: khi cây smuk gãy đổ, Hơ Nhị và Hơ Bhị – hai người vợ theo tục nối dây – cũng ngã xuống. Sự rung chuyển dữ dội của núi rừng gợi ra sự phản kháng của thiên nhiên và cộng đồng. Điều đó cho thấy: khát vọng cá nhân, dù mãnh liệt, vẫn khó có thể thoát khỏi quy luật của xã hội và tự nhiên.

Qua hình tượng ấy, sử thi không chỉ ca ngợi sức mạnh và bản lĩnh của người anh hùng, mà còn thể hiện tư tưởng nhân sinh sâu sắc: con người luôn khát khao làm chủ số phận, song hành trình ấy không hề bằng phẳng, mà phải đối diện với giới hạn khách quan. Tác phẩm vì thế vừa khẳng định khát vọng siêu việt của con người, vừa nhắc nhở về sự gắn kết bền chặt giữa cá nhân và cộng đồng.

Ngày nay, khi cuộc sống hiện đại mở ra nhiều cơ hội, khát vọng làm chủ số phận càng trở nên thiết thực. Mỗi người trẻ cần dám mơ ước, dám hành động để tự khẳng định giá trị bản thân. Tuy nhiên, tự do không đồng nghĩa với sự tách rời cộng đồng; để phát triển bền vững, mỗi cá nhân cần hài hòa khát vọng riêng với những chuẩn mực chung, để vừa sống cho mình, vừa sống cho tập thể.

Cây smuk và hành động chặt cây của Đăm Săn là hình tượng giàu ý nghĩa trong sử thi Ê-đê. Nó vừa thể hiện vẻ đẹp phi thường của vị tù trưởng anh hùng, vừa phản ánh khát vọng vươn lên làm chủ số phận của con người. Đó là một khát vọng bất diệt, truyền cảm hứng cho cả chúng ta hôm nay: sống mạnh mẽ, biết vượt qua thử thách, nhưng cũng trân trọng và giữ gìn giá trị cộng đồng.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Nêu cảm nhận về nhân vật Đăm Săn.

- Hệ thống ý:

+ Phẩm chất nổi bật:

. Dũng mãnh, phi thường: dám chống lại cả thần linh, tập tục nối dây; quyết liệt chặt cây smuk – biểu tượng sức mạnh thiêng liêng.

. Khát vọng tự do, vượt thoát ràng buộc: không cam chịu số phận bị ép buộc hôn nhân.

. Tầm vóc sử thi: được miêu tả bằng những hình ảnh so sánh, phóng đại (cây khổng lồ, hành động như chớp giật) → làm nổi bật sức mạnh siêu phàm.

+ Ý nghĩa hình tượng:

. Đăm Săn không chỉ là một cá nhân mà là biểu tượng cho sức mạnh, khát vọng chinh phục và khẳng định của cộng đồng Ê-đê.

. Hành động chặt cây cũng phản ánh mâu thuẫn giữa khát vọng cá nhân và những ràng buộc xã hội xưa.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ cảm nhận về nhân vật Đăm Săn.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Nhân vật Đăm Săn trong sử thi Tây Nguyên hiện lên là hình tượng anh hùng tiêu biểu của cộng đồng Ê-đê. Trong đoạn trích, qua chi tiết chặt cây smuk – biểu tượng thiêng liêng gắn với hai người vợ theo tục nối dây, ta thấy rõ khí phách và sức mạnh phi thường của chàng. Đăm Săn hiện ra với tầm vóc kì vĩ: chàng không chỉ ra lệnh cho tôi tớ mà còn trực tiếp cầm rìu, chặt cây với sức mạnh dồn dập “như chớp giật trong đêm tối”. Cây smuk kì vĩ phải nhiều người cùng hợp sức mới lung lay, cho thấy hành động của Đăm Săn là phi thường, mang tầm vóc sử thi. Không dừng lại ở đó, chàng còn thể hiện khát vọng tự do, sự ngang tàng khi dám thách thức cả thần linh và những ràng buộc của tập tục hôn nhân. Tuy hành động ấy dẫn đến cái chết của Hơ Nhị và Hơ Bhị, nhưng qua đó, người đọc vẫn nhận ra một Đăm Săn đầy sức mạnh, khát vọng vượt thoát để khẳng định bản lĩnh và quyền làm chủ số phận. Hình tượng Đăm Săn không chỉ khắc họa một cá nhân anh hùng mà còn tôn vinh sức mạnh, niềm tự hào và khát vọng vươn tới tự do của cả cộng đồng người Ê-đê.