NGÔN CHÍ (Bài 3)

(Nguyễn Trãi)

Am trúc hiên mai ngày tháng qua

Thị phi nào đến cõi yên hà.

Bữa ăn dầu có dưa muối

Áo mặc nài chi gấm là

Nước dưỡng cho thanh trì thưởng nguyệt

Đất cày ngõ ải lảnh ương hoa.

Trong khi hứng động vừa đêm tuyết

Ngâm được câu thần dặng dặng ca.

(Ngôn chí bài 3 - Nguyễn Trãi Toàn tập, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1976, tr. 396)

Chú thích:

- Thị phi: lời đồn, những dư luận.

- Cõi yên hà: khói mây, chỉ chốn thanh tịnh, bình yên

- Nài chi: cần gì

- Nước dưỡng: giữ nước ao trong để bóng trăng xuống cho đẹp mà thưởng ngoạn

- Đất cày ngõ ải: cày rồi để cho ải, tức để hấp thụ nắng mưa rồi mởi trồng trọt.

- Câu thần: câu thơ hay

- Dặng dặng ca: văng vằng tiếng đàn, hát vang dội.

Xác định thể thơ của bài thơ.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Trình bày suy nghĩ về quan niệm sống thanh đạm và hòa hợp với thiên nhiên của Nguyễn Trãi.

- Hệ thống ý:

+ Trong bài thơ, Nguyễn Trãi thể hiện lối sống thanh nhàn: “Bữa ăn dầu có dưa muối / Áo mặc nài chi gấm là”. Dù cuộc sống vật chất giản dị, ông vẫn cảm thấy đủ đầy, thanh thản.

+ Thiên nhiên hiện lên trong thơ ông tươi đẹp và gần gũi: “Nước dưỡng cho thanh trì thưởng nguyệt / Đất cày ngõ ải lảnh ương hoa.” Con người và thiên nhiên hòa vào nhau trong sự hài hòa, yên bình.

+ Đó là cách sống của một tâm hồn lớn – thoát khỏi vòng danh lợi, hướng tới sự tự do tinh thần, sự trong sáng của nhân cách.

+ Quan niệm ấy thể hiện nhân sinh quan tiến bộ: coi trọng giá trị tinh thần hơn vật chất, tìm hạnh phúc trong sự bình dị và hòa hợp với tự nhiên.

=> Quan niệm sống thanh đạm, hòa hợp với thiên nhiên của Nguyễn Trãi không chỉ phản ánh nhân cách cao đẹp của bậc đại trí, đại nhân mà còn là giá trị sống sâu sắc, đáng để con người hôm nay noi theo.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ văn bản để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về quan niệm sống thanh đạm và hòa hợp với thiên nhiên của Nguyễn Trãi.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận.

Đoạn văn tham khảo

Nguyễn Trãi trong Ngôn chí (bài 3) đã thể hiện một quan niệm sống thanh đạm, hòa hợp với thiên nhiên, phản ánh nhân cách cao đẹp của bậc đại trí, đại nhân. Trong bài thơ, cuộc sống của ông hiện lên giản dị mà an nhiên: “Bữa ăn dầu có dưa muối, / Áo mặc nài chi gấm là.” Dù thiếu thốn vật chất, nhưng tâm hồn ông lại đầy ắp niềm vui và sự thanh thản, bởi niềm vui của ông không đến từ của cải mà từ sự hòa hợp với thiên nhiên. Giữa cảnh “am trúc hiên mai”, ông thỏa chí thưởng nguyệt, ươm hoa, ngắm tuyết, và “ngâm được câu thần dặng dặng ca”. Thiên nhiên trở thành tri kỷ, là nơi Nguyễn Trãi gửi gắm tâm hồn sau những biến động cuộc đời. Qua đó, ta thấy ông coi trọng giá trị tinh thần hơn vật chất, đề cao sự tự do và thanh sạch của tâm hồn. Quan niệm sống ấy mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, nhắc nhở con người hôm nay hãy sống giản dị, biết trân trọng vẻ đẹp tự nhiên và giữ cho mình tâm hồn trong sáng, bình an giữa nhịp sống hiện đại xô bồ. Đó cũng chính là vẻ đẹp của trí tuệ và nhân cách mà Nguyễn Trãi để lại cho muôn đời.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: Phân tích, đánh giá bài thơ “Ngôn chí bài 3” của Nguyễn Trãi.

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu tác giả Nguyễn Trãi: danh nhân văn hóa thế giới, nhà tư tưởng, nhà thơ lớn của dân tộc.

- Giới thiệu tác phẩm “Ngôn chí”: là chùm thơ thể hiện rõ tư tưởng nhân sinh, khát vọng sống hòa hợp với thiên nhiên, giữ tâm hồn thanh sạch.

- Giới thiệu bài thơ “Ngôn chí bài 3”: thể hiện cuộc sống thanh đạm, bình dị mà thanh cao của Nguyễn Trãi sau khi lui về ẩn dật.

* Thân bài:

a. Về nội dung: Phân tích theo bố cục Đề - Thực – Luận – Kết sau đó chỉ ra ý nghĩa của bài thơ:

- Am trúc hiên mai ngày tháng qua

Thị phi nào đến cõi yên hà.

+ Không gian sống yên bình, thanh tĩnh với hình ảnh của mái hiên và cây mai. Không gian tách hẳn sự ồn ào, xô bồ của thế giới náo nhiệt bên ngoài. Những đàm tiếu, dị nghị của thiên hạ không thể đến được chốn ở của nhà thơ.

=> Nhà thơ sống ở chốn thanh tĩnh, cách xa cuộc sống xô bồ, bỏ lại bên ngoài những thứ thị phi, đúng sai, phải trái của người đời.

- Bữa ăn dầu có dưa muối

Áo mặc nài chi gấm là

+ Hài lòng với cuộc sống giản đơn, không màng đến vinh hoa phú quý, đồ ăn, quần áo hằng ngày giản đơn.

- Nước dưỡng cho thanh trì thưởng nguyệt

Đất cày ngõ ải lảnh ương hoa.

+ “nguyệt”: trong thơ ca cổ, ánh trăng thường gợi ra vẻ nên thơ, trữ tình, là nguồn cảm hứng bất tận để lòng người bật ra ý thơ. Câu thơ "nước dưỡng cho thanh, trì thưởng nguyệt": bóng trăng in xuống mặt nước trong xanh.

+ “Đất cày ngõ ải, lảnh ương hoa”: đất đã được cày cuốc, vun xới và phơi nắng nên rất khô, tơi, bở. Đây là môi trường sống thuận lợi của cỏ cây. Đất ươm mầm những loài hoa và giúp hoa tỏa hương thơm ngát.

- Trong khi hứng động vừa đêm tuyết

Ngâm được câu thần dặng dặng ca.

+ "Trong khi hứng động vừa đêm tuyết": Cảm hứng được khơi dậy vào đêm tuyết. + "Ngâm được câu thần dặng dặng ca": cảm xúc tràn đầy, cất tiếng ngâm ca.

b. Về nghệ thuật:

- Thể thơ thất ngôn xen lục ngôn Đường luật, lập luận chặt chẽ, đối ngẫu cân xứng.

- Hình ảnh giàu giá trị biểu tượng, ẩn dụ: am trúc, hiên mai, trăng, tuyết…

- Giọng thơ điềm đạm, sâu lắng, thể hiện tâm thế an nhiên tự tại.

→ Nghệ thuật biểu đạt tinh tế, kết hợp hài hòa giữa triết lý và trữ tình.

* Kết bài:

- Khẳng định giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ.

- Ngôn chí bài 3 là bức chân dung tinh thần của Nguyễn Trãi – con người dù ở ẩn vẫn giữ trọn khí tiết, ung dung, tự tại giữa cuộc đời.

- Tác phẩm góp phần làm sáng ngời vẻ đẹp văn hóa, nhân cách Việt Nam thời đại xưa và vẫn còn ý nghĩa sâu sắc với con người hôm nay.

Bài viết tham khảo

Nguyễn Trãi là một trong những danh nhân văn hóa lớn của dân tộc, một anh hùng trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước, đồng thời là một nghệ sĩ tài hoa, tâm hồn thanh cao. Trong Ngôn chí bài 3, ông đã gửi gắm quan niệm sống thanh đạm, hòa hợp với thiên nhiên – biểu hiện của nhân cách cao đẹp và trí tuệ của bậc hiền nhân.

Hai câu thơ mở đầu “Am trúc hiên mai ngày tháng qua, / Thị phi nào đến cõi yên hà” gợi nên không gian sống thanh tĩnh, ẩn dật. Hình ảnh “am trúc”, “hiên mai” vừa tả thực mái am nhỏ trong rừng, vừa gợi lối sống thanh khiết, cao nhã. Giữa khung cảnh ấy, nhà thơ sống an nhiên, không vướng bận thị phi, danh lợi – đó là sự lựa chọn của một tâm hồn từng trải, đã nếm đủ vinh nhục đời người và tìm về cõi tĩnh lặng của nội tâm.

Đến hai câu thực, Nguyễn Trãi bộc lộ rõ hơn quan niệm sống của mình: “Bữa ăn dầu có dưa muối, / Áo mặc nài chi gấm là.” Dù chỉ ăn dưa muối, mặc áo vải, ông vẫn thấy đủ đầy. Cuộc sống thanh bạch ấy không phải vì nghèo khó mà là sự chủ động lựa chọn – một thái độ sống tích cực, coi trọng tinh thần hơn vật chất, thể hiện chí khí và nhân cách thanh cao.

Hai câu luận mở ra bức tranh thiên nhiên đầy sức sống: “Nước dưỡng cho thanh trì thưởng nguyệt, / Đất cày ngõ ải lảnh ương hoa.” Thiên nhiên hiện lên vừa tĩnh vừa động, vừa là cảnh thực, vừa là biểu tượng cho tâm hồn con người. Nguyễn Trãi không chỉ sống giữa thiên nhiên mà còn hòa vào nó, cảm nhận từng vẻ đẹp, từng nhịp sống tinh khôi của cỏ cây, sông nước. Qua đó, ta thấy cuộc sống ẩn dật của ông không hề buồn tẻ mà giàu ý nghĩa tinh thần và thẩm mỹ.

Hai câu kết “Trong khi hứng động vừa đêm tuyết, / Ngâm được câu thần dặng dặng ca” là sự thăng hoa cảm xúc. Giữa đêm tuyết tĩnh mịch, cảm hứng nghệ thuật bỗng trào dâng, nhà thơ cất tiếng ngâm ca. Đó là niềm vui của người trí giả khi tâm hồn hòa cùng trời đất, là giây phút viên mãn của cuộc sống tự do, thanh cao.

Với nghệ thuật đối ngẫu chuẩn mực, hình ảnh thơ giàu biểu tượng, giọng điệu điềm đạm mà sâu sắc, Ngôn chí bài 3 là một bức họa thiền – triết, thể hiện tâm hồn và nhân cách của Nguyễn Trãi: giản dị mà cao quý, lặng lẽ mà mạnh mẽ.

Bài thơ không chỉ giúp người đọc hiểu hơn về con người Nguyễn Trãi – nhà thơ, nhà hiền triết, mà còn để lại bài học sâu sắc về lối sống thanh đạm, an nhiên giữa cuộc đời nhiều xô bồ. Ngôn chí bài 3 vì thế không chỉ là áng thơ hay của một thời đại, mà còn là tấm gương sáng về nhân cách sống mãi cùng hậu thế.