Văn bản ngữ liệu

MỘT NHÀ THƠ KHÔNG CHỦ ĐỊNH: CHẤT THƠ ĐÍCH THỰC TRONG “NHẬT KÍ TRONG TÙ” (trích)

(Phong Lê)

….Tất cả những gì Bác viết trong “Nhật kí trong từ” có thể có một ý nghĩa chiến đấu, tiến công, tích cực. Nhưng riêng về tác giả, người làm ra nó, không phải nhất nhất và toàn bộ đều tuân theo các định hướng ấy. Ở đây, trên nhiều bài, lắm khi đơn giản chỉ là sự ghi lại một cảnh huống, một tâm trạng, một xúc cảm ở dạng nhật kí – thơ hoặc thơ – nhật kí theo một cách hiểu và cảm nhận thông thường. Không nhằm bất cứ một định hướng nào của ý chí, của nghị lực, của niềm tin mà chỉ là trạng huống tự nhiên, hồn nhiên của cảm xúc, Bác đã đến với hồn thơ, hay chính vì vậy mà có chất thơ thực sự.

Chất thơ trong tư thế của con người gắn hoà với thế giới người; càng là người cùng khổ bất hạnh càng nhận được sự chia sẻ nhiều hơn; từ người “phu làm đường” đến “cháu bé trong nhà lao Tân Dương” rồi “người bạn tù thổi sáo”; cho đến cả người bạn tù cờ bạc vừa chết: “Thân anh da bọc lấy xương/ Khổ đau đói rét hết phương sống rồi.”.

Chất thơ trong gắn bó không chỉ với nhân quần, với đồng loại mà cả với thế giới rộng lớn chung quanh; một mùi hương, một tiếng chim, một nhành hoa, một bếp lửa, một ảnh trăng – nhất là trăng, cho đến cả bầu trời, cả không gian vũ trụ “Đất trời một thoảng thu màn ướt/ Sông núi muôn trùng trải gấm phơi”.

Chất thơ, tưởng như “siêu thoát”, không chút gắn bó, không mối liên quan gì với cảnh ngộ cực kì gian khổ và bi thảm của người tù, trong “Giải đi sớm”, “Cảnh đồng nội”, “Cảnh chiều hôm”, “Trên đường đi”,... Và chất thơ đến từ những sự thật trần trụi, không “thở” chút nào: chiếc răng rụng, cây gậy, cảnh chia nước và cơm tù...

Chất thơ lồ lộ, tràn đầy trong những cảnh trăng, ngay cả trăng trong đêm lạnh với “gối quắp, lưng còng, ngủ chẳng an” và chất thơ kín đáo, lẫn thoáng, phải tinh ý lắm mới nắm bắt được như trong chuyện cháo hoa, muối trắng ở một quán nhỏ bên đường. [...]

Nếu hình dung cả cuộc đời Bác như một dòng sông lớn, chảy từ nguồn ra biển thì “Nhật kí trong từ” có thể xem là một khúc sông lặng trước lúc đổ ra đại dương.

Một khúc lặng, có xoáy ngầm, nhưng trong suốt tận đáy, để cho ta soi mà nhận ra chân dung Bác, con người Bác: và qua Bác mà nhận ra gương mặt dân tộc. [....] “Nhật kí trong từ” vì vậy, có giá trị đặc biệt trong cuộc đời hoạt động của tác giả.

(In trong: Nhà văn và tác phẩm trong trường phổ thông, Tập Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh, Vũ Dương Quỹ tuyển chọn và biên soạn, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1998, tr.108-111)

30.2. Câu hỏi đọc hiểu và viết

30.2.1. Câu hỏi đọc hiểu

 Xác định luận đề chính của văn bản.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức đoạn văn (diễn dịch, quy nạp, móc xích…).

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 200 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận

+ Bàn về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên trong đời sống hiện đại.

- Hệ thống ý

+ Trong Nhật kí trong tù, tình yêu con người và thiên nhiên của Hồ Chí Minh không chỉ thể hiện tấm lòng nhân ái mà còn khẳng định mối gắn bó khăng khít giữa con người với thế giới tự nhiên.

+ Thiên nhiên là không gian sống, là nguồn cung cấp lương thực, nước, không khí và vô vàn tài nguyên cho con người.

+ Con người có trách nhiệm bảo vệ và gìn giữ thiên nhiên để đảm bảo sự tồn tại của chính mình.

+ Học từ Hồ Chí Minh, chúng ta cần nuôi dưỡng tình yêu thiên nhiên, trân trọng từng vẻ đẹp giản dị của mây trời, ánh trăng, dòng sông; đồng thời hành động thiết thực như trồng cây, tiết kiệm tài nguyên, giảm thiểu ô nhiễm.

+ Khi con người biết hòa hợp với thiên nhiên, cả hai cùng tồn tại bền vững, và cuộc sống cũng vì thế mà trở nên phong phú, nhân văn hơn.

- Phát triển đoạn văn logic, thuyết phục

+ Dẫn chứng từ thực tế để minh chứng cho nhận định.

+ Thể hiện rõ suy nghĩ về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên trong đời sống hiện đại.

- Đảm bảo ngữ pháp, liên kết:

+ Trình bày rõ ràng, mạch lạc, không mắc lỗi chính tả.

- Sáng tạo

+ Cách diễn đạt mới mẻ, có suy nghĩ sâu sắc về quan điểm.

Đoạn văn tham khảo

Trong Nhật kí trong tù, tình yêu con người và thiên nhiên của Hồ Chí Minh không chỉ thể hiện tấm lòng nhân ái mà còn khẳng định mối gắn bó khăng khít giữa con người với thế giới tự nhiên. Trong đời sống hiện đại, mối quan hệ này càng trở nên cấp thiết. Thiên nhiên là không gian sống, là nguồn cung cấp lương thực, nước, không khí và vô vàn tài nguyên cho con người. Ngược lại, con người có trách nhiệm bảo vệ và gìn giữ thiên nhiên để đảm bảo sự tồn tại của chính mình. Thế nhưng, nhịp sống công nghiệp hóa, đô thị hóa đang khiến môi trường bị tàn phá nghiêm trọng, nhiều người vô tình lãng quên giá trị tinh thần và vật chất mà thiên nhiên mang lại. Học từ Hồ Chí Minh, chúng ta cần nuôi dưỡng tình yêu thiên nhiên, trân trọng từng vẻ đẹp giản dị của mây trời, ánh trăng, dòng sông; đồng thời hành động thiết thực như trồng cây, tiết kiệm tài nguyên, giảm thiểu ô nhiễm. Khi con người biết hòa hợp với thiên nhiên, cả hai cùng tồn tại bền vững, và cuộc sống cũng vì thế mà trở nên phong phú, nhân văn hơn.

Gợi ý:

- Đảm bảo yêu cầu về hình thức, dung lượng

+ Viết đúng hình thức bài văn đầy đủ ba phần Mở bài, Thân bài, Kết bài.

+ Đảm bảo dung lượng khoảng 600 chữ.

- Xác định đúng vấn đề nghị luận: bình luận ý kiến:“Nhật kí trong tù như một khúc sông lặng, trong suốt tận đáy, phản chiếu chân dung Bác và gương mặt dân tộc.”

- Lựa chọn được các thao tác lập luận phù hợp; kết hợp nhuần nhuyễn lí lẽ và dẫn chứng; trình bày được hệ thống ý phù hợp theo bố cục ba phần của bài văn nghị luận. Có thể triển khai theo hướng:

* Mở bài:

- Giới thiệu khái quát về Nhật kí trong tù – tập thơ nổi tiếng của Hồ Chí Minh, sáng tác trong thời gian Người bị giam giữ ở các nhà lao của chính quyền Tưởng Giới Thạch (1942–1943).

- Nêu vị trí đặc biệt của tác phẩm: vừa là nhật kí, vừa là thơ, phản ánh sâu sắc tâm hồn và nhân cách của Bác.

- Dẫn ý kiến của Phong Lê: “Nhật kí trong tù như một khúc sông lặng, trong suốt tận đáy, phản chiếu chân dung Bác và gương mặt dân tộc”.

- Nêu vấn đề cần bàn luận: Làm rõ và bình luận ý kiến trên.

* Thân bài:

a. Giải thích ý kiến

- “Khúc sông lặng”: Giai đoạn tạm ngưng hoạt động cách mạng trực tiếp khi Bác bị giam, không ồn ào, không sôi nổi như những chặng đường khác.

- “Trong suốt tận đáy”: Tâm hồn, nhân cách, lý tưởng của Bác trong sáng, cao đẹp, không bị vẩn đục bởi khó khăn, khổ cực.

- “Phản chiếu chân dung Bác”: Qua tập thơ, người đọc thấy rõ con người Hồ Chí Minh – vĩ đại nhưng giản dị, giàu tình thương, kiên định ý chí.

- “Gương mặt dân tộc”: Hình ảnh Bác gắn liền với tinh thần, phẩm chất, khát vọng của cả dân tộc Việt Nam trong thời kì gian khổ đấu tranh.

b. Chứng minh và phân tích

- Khúc sông lặng – thời gian đặc biệt của cuộc đời Bác

+ Nhật kí trong tù được viết trong hoàn cảnh lao tù khắc nghiệt.

+ Bác tạm dừng công việc lãnh đạo trực tiếp, dành thời gian ghi lại những cảm xúc, quan sát, suy ngẫm.

+ Dù bị giam hãm thể xác, tâm hồn vẫn tự do, bay bổng.

- Trong suốt tận đáy – vẻ đẹp nhân cách và tâm hồn

+ Lòng yêu nước, thương dân không suy giảm: cảm thông sâu sắc với những người cùng khổ (“Thân anh da bọc lấy xương/ Khổ đau đói rét hết phương sống rồi”).

+ Tinh thần lạc quan, yêu đời: tìm thấy cái đẹp trong thiên nhiên, ánh trăng, bầu trời dù trong cảnh tù (“Đêm nay trong ngục, bốn bề vắng/ Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ”).

+ Sự bình thản, ung dung trước nghịch cảnh: biến lao tù thành nơi rèn luyện ý chí.

- Phản chiếu chân dung Bác – lãnh tụ và thi nhân

+ Một con người giản dị, giàu cảm xúc, vừa kiên cường cách mạng vừa tinh tế trong cảm nhận cuộc sống.

+ Bác là nhà thơ “không chủ định” – thơ đến tự nhiên, chân thành, không màu mè.

- Gương mặt dân tộc – sự hòa quyện cá nhân và cộng đồng

+ Qua hình ảnh Bác, thấy được phẩm chất dân tộc: kiên cường, nhân ái, yêu hòa bình, hướng tới tự do.

+ Nhật kí trong tù không chỉ là nhật kí cá nhân mà là bản ghi tinh thần thời đại: niềm tin vào thắng lợi, sức mạnh vượt lên gian khổ.

c. Bình luận ý kiến

- Ý kiến của Phong Lê thuyết phục vì:

+ Khái quát được đặc trưng của tác phẩm và con người Hồ Chí Minh.

+ Hình ảnh so sánh “khúc sông lặng” gợi hình, giàu sức liên tưởng.

- Mở rộng:

+ Không phải mọi thời điểm lặng lẽ đều kém giá trị; chính những khoảnh khắc lặng lại giúp con người soi vào nội tâm, để lại tác phẩm bất hủ.

+ Nhật kí trong tù là minh chứng cho sức mạnh tinh thần, biến gian khổ thành giá trị nghệ thuật và nhân văn.

* Kết bài:

- Khẳng định tính đúng đắn của ý kiến: Nhật kí trong tù là “khúc sông lặng” nhưng đầy sức sống, trong sáng, phản ánh chân dung Hồ Chí Minh và phẩm chất dân tộc.

- Liên hệ: Trong cuộc sống hôm nay, mỗi người cũng cần những “khúc sông lặng” để chiêm nghiệm, giữ tâm hồn trong sáng, bền bỉ vượt qua thử thách.

Bài văn tham khảo

Nhật kí trong tù là một trong những tác phẩm đặc biệt của Hồ Chí Minh, ra đời trong thời gian Người bị giam giữ ở các nhà lao của chính quyền Tưởng Giới Thạch (1942–1943). Tập thơ vừa là bản ghi chép nhật kí, vừa là những khúc trữ tình giàu cảm xúc, phản ánh sâu sắc tâm hồn và nhân cách của Bác. Trong bài viết Một nhà thơ không chủ định: Chất thơ đích thực trong “Nhật kí trong tù”, nhà phê bình Phong Lê đã nhận xét: “Nhật kí trong tù như một khúc sông lặng, trong suốt tận đáy, phản chiếu chân dung Bác và gương mặt dân tộc.” Ý kiến ấy không chỉ giàu hình ảnh mà còn gói trọn được giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm.

“Khúc sông lặng” là hình ảnh ẩn dụ giàu sức gợi, chỉ một chặng đường đặc biệt trong cuộc đời Hồ Chí Minh – khoảng thời gian bị giam cầm, tạm dừng những hoạt động cách mạng trực tiếp. Không còn những ngày bôn ba khắp năm châu hay những buổi làm việc căng thẳng, Bác sống trong không gian chật hẹp, điều kiện khắc nghiệt của nhà lao. Thế nhưng, sự lặng lẽ ấy không đồng nghĩa với tĩnh mịch khô cạn. Trái lại, đây là quãng thời gian mà dòng sông đời Bác lắng sâu, để phản chiếu rõ hơn vẻ đẹp tinh thần và nhân cách.

“Trong suốt tận đáy” là cách nói khẳng định sự trong sáng tuyệt đối của tâm hồn Bác. Giữa gông cùm xiềng xích, Bác vẫn dành tình yêu thương vô bờ cho những người cùng khổ: từ người “phu làm đường” đến “cháu bé trong nhà lao Tân Dương”, từ “người bạn tù thổi sáo” đến “người bạn tù cờ bạc vừa chết”. Những câu thơ như “Thân anh da bọc lấy xương/ Khổ đau đói rét hết phương sống rồi” chan chứa tình cảm sẻ chia. Bác còn tìm thấy niềm vui và cảm hứng nơi thiên nhiên: ánh trăng thanh, tiếng chim hót, bầu trời bao la. Bài Ngắm trăng vang lên như một khúc nhạc tự do: “Ngục trung vô tửu diệc vô hoa/ Đối thử lương tiêu nại nhược hà?” (Trong tù không rượu cũng không hoa/ Cảnh đẹp đêm nay biết làm sao?). Ngay cả hiện thực khắc nghiệt – “chiếc răng rụng”, “chia nước và cơm tù” – cũng được Bác ghi lại bình thản, thấm đượm chất thơ.

Từ những trang thơ ấy, chân dung Hồ Chí Minh hiện lên trọn vẹn: một lãnh tụ vĩ đại mà giản dị, một nhà cách mạng kiên cường mà cũng là một thi nhân giàu rung cảm. Con người ấy vừa hướng tới lý tưởng giải phóng dân tộc, vừa giữ cho tâm hồn mình luôn mở ra với cuộc sống, để đón nhận và nâng niu những điều đẹp đẽ. Và qua hình ảnh Bác, người đọc còn thấy “gương mặt dân tộc” – kiên cường, nhân ái, giàu lòng vị tha, không khuất phục trước mọi thử thách. Nhật kí trong tù vì thế không chỉ là bản nhật kí cá nhân mà còn là bản trường ca tinh thần của cả một dân tộc trong những năm tháng gian lao.

Nhận xét của Phong Lê hoàn toàn xác đáng: chính sự “lặng” ấy đã giúp người đọc soi thấu “tận đáy” một tâm hồn trong sáng, và chính sự “trong suốt” ấy mới phản chiếu được đầy đủ vẻ đẹp của Hồ Chí Minh và của dân tộc Việt Nam. Cuộc sống hiện đại đôi khi cũng cần những “khúc sông lặng” như thế – để mỗi người tự soi lại mình, giữ cho tâm hồn thanh sạch, bồi đắp niềm tin và ý chí.

Nhật kí trong tù sẽ mãi là minh chứng sống động cho sức mạnh tinh thần, cho khả năng biến gian khổ thành vẻ đẹp, và cho mối hòa quyện tuyệt vời giữa cá nhân Hồ Chí Minh với vận mệnh dân tộc.