Có hai người hát ru em bé trong đoạn thơ này. Người thứ nhất là tác giả. Bảy dòng thơ đầu là lời nhà thơ nói với em bé. Cu Tai còn nhỏ quá, cụ Tai đang ngon giấc trong chiếc địu trên tấm lưng ấm mềm của mẹ - một bà mẹ người dân tộc miền Tây Thừa Thiên những năm đánh Mỹ. Cu Tai chưa thể biết những gì đang diễn ra xung quanh em. Và nhà thơ đã thầm kể cho em biết điều ấy: “Mẹ giã gạo, mẹ nuôi bộ đội... Mồ hôi mẹ rơi, má em nóng hổi..”. Đó là công việc bình thường của mẹ, của buôn làng những tháng năm gian khổ. Mai này đất nước thanh bình và em đã lớn lên, rất có thể em sẽ thấy nỗi vất vả của mẹ hôm nay hiện về như một câu chuyện cổ tích! Còn bây giờ, trong cái nhìn của nhà thơ, nét cổ tích ấy đang là điều có thật: “Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng... Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối. Lưng đưa nôi..”. Những giọt mồ hôi và đôi vai gầy của mẹ, cả giấc ngủ không yên bình của em - một “giấc ngủ nghiêng” trên lưng mẹ đang nhịp theo những nhịp chày giã gạo - gợi lên cho người đọc niềm thương cảm sâu xa. Những câu thơ thật hay không chỉ vì nó nặng tình, mà bởi nó còn được diễn đạt theo cách nói, cách nhìn độc đáo, đậm màu sắc miền núi.

Người thứ hai hát ru em bé là người mẹ. “Tim hát thành lời” thì có thể đó là những câu hát ru ta nghe được, nhưng cũng có thể chỉ là những câu hát mà nhà thơ cảm thấy đang rung lên trong tâm trí người mẹ. Điều ấy không quan trọng. Cái đáng nói là ở đây, tình thương và mơ ước của người mẹ đã được gửi gắm trọn vẹn cho đứa con sau lưng, nối nhịp cầu giữa hôm nay và mai sau. “Mẹ thương A Kay mẹ thương bộ đội”, nói như thế là đủ hiểu tấm lòng của người mẹ, đủ cắt nghĩa cho công việc mẹ đang làm. Thần thái của lời hát ru dồn vào hai câu cuối, làm bừng sáng cả đoạn thơ: “Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng ngần/Mai sau con lớn vung chày lún sân”. Mẹ sẵn sàng gánh chịu mọi gian khổ để con được sống với những giấc mơ đẹp. Giấc mơ ấy cũng chính là khát vọng hiện tại của mẹ - giấc mơ về sự no ấm thanh bình, về sức vóc thần thoại làm thay đổi cuộc sống. Hình như người mẹ đã tựa vào giấc mơ của đứa con bé bỏng để tìm thêm sinh lực cho mình. Nhịp chày của mẹ cũng từ đó mà thêm “lún sâu”, những hạt gạo dưới tay mẹ cũng từ đó mà mau chóng hiện ra “trắng ngần”... Ý thơ mở ra bất ngờ và thoáng đãng.

Hãy lưu ý cách ngắt nhịp, điệp từ và gieo vần của bốn dòng thơ cuối.

Ngủ ngoan a kay ơi, ngủ ngoan a kay hỡi,

Mẹ thương a kay, mẹ thương bộ đội

Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng ngần,

Mai sau con lớn vung chày lún sân...

Nó tạo nên một nhạc điệu tự nhiên, có thể dễ dàng hát lên. Đây là một đoạn thơ rất giàu tính tạo hình và tính nhạc.

(Trần Hòa Bình)

(Nhiều tác giả, Thơ với lời bình, tập 2, NXB Giáo dục, 1996)

-------------------------------

* Trần Hoà Bình (1956-2008) sinh tại Hà Tây, ông là nhà báo, nhà giáo và nhà thơ. Ông còn là chuyên gia tâm lý sâu sắc và hóm hỉnh với những lời gỡ rối tâm tình giúp độc giả với bút danh Tầm Thư. Và chỉ với bài thơ Thêm một, Trần Hoà Bình đã là một thi sĩ tài hoa trên thi đàn Việt Nam đương đại.

Câu 1: