[Giới thiệu: Nguyễn Trãi ở Đông Quan là vở kịch dựa trên sự kiện lịch sử có thật (khi giặc Minh xâm lược, nhiều quan lại và trí thức của nước ta, trong đó có cha của Nguyễn Trãi bị bắt lưu đày sang Trung Quốc). Sau khi tiễn cha đi đày, trở về Đông Quan, Nguyễn Trãi đã chứng kiến biết bao cảnh ngang trái, đau lòng mà giặc Minh gây ra. Ông nung nấu ý chí đánh đuổi giặc Minh. Đoạn trích dưới đây kể về cuộc đối thoại giữa Nguyễn Trãi với cô Cúc – con gái nhà dệt lụa phường Nghi Tàm và cuộc gặp gỡ giữa Nguyễn Trãi với Trần Nguyên Hãn – một quý tộc nhà Trần, người sau này trở thành danh tướng nổi tiếng.]

CÚC: – Ông Hãn đang đợi, chắc nội đêm nay, ông ấy sẽ đến gặp ông, nói chuyện.

NGUYỄN TRÃI: – ... Đồng bằng qua cơn lửa. Cây cỏ đều thơm lại ... Thật ra vẫn là cây cỏ ấy, chỉ có nhận ra được là không phải dễ. Có phải không cô? Nhìn cho thấu một con người không dễ chút nào, thời buổi này, người ta hay có nhiều bộ mặt. Dùng con mắt nào mà nhìn bây giờ?

CÚC: – Dạ vâng, lòng người có thước nào đo được. Cái mà quanh co của con người thật ghê gớm. Mà lòng thương của con người, cũng không cùng... Tôi nghĩ, có nhẽ con người ta còn có hai mắt khác nữa, hai con mắt này mở ra thì nhìn được vào lòng người.

NGUYỄN TRÃI: – Nghe cô mà tôi thầm giật mình. Có khi càng lọc lõi, khôn ngoan thì hai con mắt mình lại tối mờ đi... Hay là vì tôi đã phải chống chọi quá nhiều! Có khi cứ ngây thơ, trong trẻo, mà lại nhìn rõ.

CÚC: – Cũng có khi người phải tự chống chọi với mình để mà sống...

NGUYỄN TRÃI: – Ôi chao! Cô là ai mà hiểu nông nỗi làm người đến vậy!

[...]

(Chuyển ánh sáng. Đêm. Trần Nguyên Hãn ngồi bên đèn cùng Nguyễn Trãi.)

TRẦN NGUYÊN HÃN: – Bấy lâu nay tôi chưa tìm đến ông, chỉ vì tôi muốn đợi một lúc nào đích đáng... Tôi ở nơi rừng đồi từ nhỏ, chỉ quen với công việc ruộng nương, săn bắn. Chữ nghĩa thì kém, cũng ham đọc đôi quyển binh thư, nhưng bây giờ mọi việc đúng sai ở đâu, đi con đường nào, thật khó quá! Tôi mới làm người bán dầu rong để dễ đi rộng đây đó, gặp được nhiều hạng người, lấy những điều mắt thấy tai nghe mà suy nghĩ. Gần đây tôi có gặp ông Lê Cảnh Tuân, ông Lê có ý tìm ông cùng mấy ông nữa, để bàn một việc. Vua Trùng Quang mới cho người ra mời các ông danh sĩ Thăng Long giúp cho việc lớn.

NGUYỄN TRÃI: – Ông thấy vua Trùng Quang là người thế nào?

TRẦN NGUYÊN HÃN: – Tuy là người cùng họ, tôi không được quen biết nhiều với bên nhà vua. Tôi cũng đã có tìm vào Nghệ An, đến nơi đóng quân, nhưng thấy giữa nơi thôn dã xơ xác mà nghi vệ triều đình cách bức quá, mình chẳng qua là anh bán dầu rong, nên tôi lại về. Nói thật, tôi là người đích họ Trần nhưng tôi chưa thấy ông nào người họ Trần chúng tôi phá nổi quân Minh.

[...]

NGUYỄN TRÃI: – Đời trước, nhà Trần ta đánh Nguyên là lúc đang thế nổi lên, cả nước một lòng. Hưng Đạo Vương cầm chắc quân mạnh trong tay, quần nhau với giặc, cho nó lồng lên chạy ngược chạy xuôi, phơi mỏng, trải dài. Vương bấy giờ chọn nơi, chọn lúc, giáng đòn chết tươi, quật gẫy xương sống của nó! Công việc thời ấy là lấy sức cả nước mà đánh đuổi giặc. Còn bây giờ đánh quân Minh này là phải làm sao lấy lại được nước từ trong tay giặc... Sắp tới đây, sợ rằng còn tơi bời, tan tác nữa. Có khi phải lấy lại từng người từ trong tay nó!

TRẦN NGUYÊN HÃN: – Chà! Tôi thấy rồi! Lấy lại nước từ trong tay giặc! Lấy lại từng người từ trong tay nó! Phải rồi! Công việc này khác hẳn, mình phải có thao lược khác! Nếu không thì cứ như chui mãi vào cái sừng trâu! Bây giờ phải bắt đầu như thế nào đây... xin ông nói rõ thêm.

NGUYỄN TRÃI: – Tôi nghĩ, có lẽ phải từ đốm nhỏ mà mở dẫn ra như vết dầu loang. Không nên vội tính chuyện đánh thành, mà có lẽ trước tiên phải biết đánh vào lòng người, lòng dân ta và cả quân địch nữa! Chịu nhịn đói để dân có cái ăn, chịu xả thân để dân còn được sống, nói cho cùng, ở đâu rõ nhân nghĩa thì lòng người hướng về đấy. Sao cho dân ta mọi nơi ngóng trông, mà bên địch thì nó phân vân, chần chừ, khó quyết. Cách dùng binh thì đừng ham dàn quân đối mặt với nó. Phải tỉa nó trước, khoét nó sau. Lấy yếu chống mạnh, đánh bất ngờ. Lấy ít đánh nhiều, dùng mai phục. Đừng chê nhỏ, đừng vội tham to, giấu tung tích cho kín, hiện đằng đông mà đánh đằng tây, góp gió thành bão, vừa đánh vừa gây dựng, từ nhiều suối nhỏ mà dần họp thành sông lớn.

TRẦN NGUYÊN HÃN: – Sao ông nhìn thấy được như vậy!

NGUYỄN TRÃI: – Nói thì dễ, ông ạ. Chỉ có nói thì chưa động được đến sợi lông chân của nó.

TRẦN NGUYÊN HÃN: – Nhưng mà tìm ra đúng sai cho sáng rõ thì không dễ chút nào. Có khi dám lăn vào lửa, mà mở mắt nhìn vào cái thật. Nghe ông mà tôi vẫn còn bàng hoàng cả người!

NGUYỄN TRÃI: – Ông đã nhìn thấy người làm được việc như vậy ở đâu chưa?

TRẦN NGUYÊN HÃN: – Chưa, ông ạ.

(Trích Nguyễn Trãi ở Đông Quan, Nguyễn Đình Thi, NXB Sân khấu, 2006)

Câu 1: